ـ1ـ عن أبى هريرة رضى
اللّه عنه قال: قالَ رَسُولُ اللّهِ #: ]إنَّ أحَبَّ البِدِ إلى اللّهِ تعالى
المساجِدُ، وأبغضَ البدِ إلى اللّهِ تعالى ا‘سواقُ[. أخرجه مسلم .
1. (211)-
Ebu Hüreyre (radıyallahu anh) anlatıyor: Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)
buyurdular:
"Allah'ın en çok sevdiği yerler mescidlerdir.
Allah'ın en ziyade nefret ettiği yerler de çarşı ve pazarlardır."
AÇIKLAMA:
Mescidler ibadet, zikir, takva gibi kulluğun
kâmil mânada gerçekleştiği mahallerdir. Bu sebeple Allah nazarında en çok
sevilen yerlerdir. Çarşı pazar ise hilenin, aldatmanın, İslâm'ın en az
hatıra getirildiği, en ziyade dünyanın, dünyalığın düşünüldüğü, gaflet
yerleri de yine çarşı pazarlardır.
Hadis çarşıların bu yönüne dikkat çekerek,
teyakkuza, dürüstlüğe teşvik etmektedir. Aslında, dinin belirttiği çerçevede
yapılan ticaret helâldir. Bu çeşit ticaretin yapıldığı yerler de tebcîle
değer yerlerdir. Nasıl olmasın ki, Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)
dürüst tüccarları en yüce mertebedeki insanlar arasına dahil etmiştir.
ـ2ـ وله عن سلمان رضى
اللّه عنه: ]َ تَكُوننَّ إنِ اسْتَطَعْتَ أوَّلَ مَنْ يدخُلُ السُّوقَ وََ
آخِرَ مَنْ يَخرجُ مِنْهَا فإنّهَا مَعْرَكَةُ الشيطانِ، وَبِهَا يَنْصِبُ
رَايَتَهُ[.
2. (212)-
Selman (radıyallahu anh) diyor ki: "Elinden geliyorsa, çarşıya ilk giren
olma. Oradan son çıkan da olma. Çünkü çarşı, şeytanın, (insanları şaşırtmak
için kıyasıya) savaş verdiği yerdir, bayrağı da orada dalgalanır."
AÇIKLAMA:
Bu hadis Hz. Selman (radıyallahu anh)'ın şahsî
sözü gibi görünse de hükmen merfû sayılır. Burada da herçeşit uyarılara
rağmen çarşıda hüküm sürecek fiilî duruma dikkat çekiliyor: Hile, hurda,
yalan yere yemin, aldatmalar, boş sözler vs. hepsi de şeytana lâyık işler.
ـ3ـ وعن عمر رضى اللّه
عنه أنّه قال: ]َ يَبعْ في سُوقِنَا إّ مَنْ قَدْ تَفَقَهَ في الدِّينِ[. أخرجه
الترمذى.
3. (213)-
Hz. Ömer (radıyallahu anh): "Bizim çarşımızda dini bilen kimseler satıcılık
yapsın" buyurmuştur.
AÇIKLAMA:
Burada dini bilmekten maksad, iman ve asgarî
seviyede ibadetlerini yapabilecek kadar ilmihal bilmek olmamalıdır. Bunlara
ilâveten, farzları, haramları, mekruhları, alış verişle ilgili emirleri,
yasakları, ticaret âdabını ve hatta meslekî bilgileri vs. yi de buna dahil
edebiliriz. Nitekim İbnu Abidin farz-ı ayn ilimleri sayarken "...Keza meslek
erbabına ve bir şeylerle meşgul olan herkese, o mevzudaki haramdan
kaçınabilmesi için onunla ilgili ilmi ve ona terettüp eden ahkâmı öğrenmesi
farzdır... Keza alışveriş... ile ilgili bilgiler de bu meselelerle iştigal
etmek isteyen kimselere farzdır..." demektedir.
Hz. Ömer (radıyallahu anh)'in bu emri
doğrultusunda tatbikata yer verildiği zamanlar istikrarlı, güvenilir bir
ticarî hayata sahip olarak terakkî eden İslâm cemiyetleri, buna riayet
edilmediği dönemlerde geriliklere düşmüşlerdir. Asker kaçaklarının,
emeklilerin, köyden şehre gelen işsizlerin çarşı pazarda iş bularak esnaf ve
ticaret ahlâkını nasıl bozduklarını ve bu duruma paralel olarak İslâm
âleminin nasıl çöküntüye sürüklendiğini İ.Ü. İktisat Fakültesi Öğretim
üyelerinden merhum Sabri F. Ülgener "İktisadî İnhitat Tarihimizin Ahlâk ve
Zihniyet Meseleleri" adlı eserinde edebî örneklerle izâh eder.
Eseri dikkatlice ve ne demek istediğini
anlayarak okuyanlar, marksistlerin bir iddiasının ilmî bir tekzibini
görecekler: Onlara göre, "Üstyapı dedikleri ahlâk, hukuk, din gibi mânevî
değerler, altyapı denen iktisadî hayata bağlıdır. İktisâdî durum
değiştirildi mi, kendiliğinden ve zorunlu olarak ahlâk, hukuk din vs.
değişir."
Ülgener, edebî örneklerle ahlâk ve zihniyet
durumlarının değiştiğini gösterdikten sonra, buna tâbi olarak iktisadî
durumun bozulduğunu gözler önüne serer.
Ülgener'in bu çalışması Alman mütefekkiri Max
Veber'in geliştirdiği sistemi Türk tarihine bir tatbikten ibârettir.
ـ4ـ وعن أبى الدرداء رضى
اللّه عنه قال: ]مَا أوَدُّ أنَّ لِى مَتْجَراً عَلى دَرَجةِ جَامعِ دِمَشْقَ
أُصِيبُ فيهِ كلَّ يومٍ خمسينَ دينَاراً أتَصَدّقُ بهَا في سبيلِ اللّهِ،
وََتَفُوتُنِى الصّة في الجماعةِ، وَمَا بِى تَحْرِيمُ مَا أحلَّ اللّهُ
تَعَالى، ولكنْ أكْرَهُ أن َ أكونَ منَ الذينَ قال اللّهُ تعالى فيهم رِجالٌ
تُلهِيهمْ تِجَارَةٌ وََ بَيعٌ عنْ ذِكْرِ اللّهِ اŒية[. أخرجه رزين .
4. (214)-
Ebu'd-Derda (radıyallahu anh) buyurmuştur ki: "Ben, Şam'daki Ümeyye
Camii'nin merdivenlerinde bir dükkan sâhibi olup, her gün elli dinar kazanıp
Allah yolunda harcamak ve bu esnada namazlarımı da hep cemaatle kılmak,
Allah'ın helal kıldıklarını da haram etmemek şartlarını arzulamaktan ziyade,
Allahu Teâla'nın, haklarında: "...o kimseler ki ne bir ticaret ne de bir
alış veriş onları Allah'ı zikretmekten alıkoymaz" (Nur: 24/36) övgüsünü
kullandığı kimselerden olmamaktan korkarım."