ـ1ـ عن ابن مسعود رضى
اللّه عنه قال: ]خَطَّ رَسُولُ اللّهِ # خطاً مربَّعاً وخطَّ خطّاً في الوسَطِ،
وخطّ خطاً خارحاً منه، وخطّ خُطوطاً صِغَاراً إلى هذا الذى في الوسط من جانبه
الَّذِي في الوَسَطِ، وَقَالَ: هَذا ا“نْسَانَ، وَهذَا أجلُهُ محيطٌ بِهِ
أوقَدَ أحاطَ بهِ، وهذَا الَّذِي هُوَ خَارجٌ أملُهُ، وَهذِهِ الخطوطُ
الصِّغَارُ ا‘غْراضُ، فإنّ أخطأهُ هذا نهشهُ هذا، وإن أخْطأهُ هَذا نهشُهُ
هذا[. أخرجه البخارى والترمذى .
1. (148)-
İbnu Mes'ud (radıyallahu anh) anlatıyor: "Hz. Peygamber (aleyhissalâtu
vesselâm) birgün yere çubukla, kare biçiminde bir şekil çizdi. Sonra, bunun
ortasına bir hat çekti, onun dışında da bir hat çizdi. Sonra bu hattın
ortasından itibaren bu ortadaki hatta istinad eden bir kısım küçük çizgiler
attı.
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) bu
çizdiklerini şöyle açıkladı: Şu çizgi insandır. Şu onu saran kare çizgisi
de eceldir. Şu dışarı uzanan çizgi de onun emelidir. (Bu emel çizgisini
kesen) şu küçük çizgiler de musibetlerdir. Bu musibet oku yolunu şaşırarak
insana değmese bile, diğer biri değer. Bu da değmezse ecel oku değer.
AÇIKLAMA:
İnsanın, ecel ve ölümün elinden
kurtulamayacağı burada müşahhas bir şema ile ifade edilmiştir.
ـ2ـ وعن أنس رضى اللّه
عنه قال: ]خطّ رَسُولُ اللّهِ # خطاً وقال: هذَا ا“نسَانُ، وخطَّ إلى جانبهِ
خطاً وقال: هذا أجلُهُ، وَخطّ آخرَ بعيداً منهُ وقالَ: هذَا ا‘ملُ، فبيْنَما
هُوَ كَذلِكَ إذ جاءهُ ا‘قربُ[. أخرجه البخارى والترمذى .
2. (149)-
Hz. Enes (radıyallahu anh) anlatıyor: Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)
yere bir çizgi çizdi ve: "Bu insanı temsil eder" buyurdu. Sonra bunun
yanına ikinci bir çizgi daha çizerek: "Bu da ecelini temsil eder"
buyurdu. Ondan daha uzağa bir çizgi daha çizdikten sonra: "Bu da emeldir"
dedi ve ilâve etti: "İşte insan daha böyle iken (yani emeline
kavuşmadan) ona daha yakın olan (eceli) ansızın geliverir."
ـ3ـ وعن ابن عمر رضى
اللّه عنهُمَا قال: ]أخذ رسُولُ اللّهِ # بمنكبِى وقالَ كُنْ في الدُّنْيَا
كأنَّكَ غريبٌ أو عابرُ سبيلٍ[.وكان ابن عمر رضى اللّه عنهُما يقولُ: ]إذَا
أمْسَيْتَ فَ َتَنْتَظِرِ الصَّبَاحَ، وإذَا أصْبَحْتَ فََ تَنْتَظِرِ
المسَاءَ، وخُذْ منْ صحّتِكَ لمرضِكَ، ومنْ حياتِكَ لموْتِكَ[. أخرجه البخارى
والترمذى.وزاد بعد قوله أو عابر سبيل: وعُدَّ نفسكَ من أهل القبورِ .
3. (150)-
İbnu Ömer (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)
omuzumdan tuttu ve:
"Sen dünyada bir garib veya bir yolcu gibi ol"
buyurdu.
İbnu Ömer (radıyallahu anh) hazretleri şöyle
diyordu: "Akşama erdin mi, sabahı bekleme, sabaha erdin mi akşamı bekleme.
Sağlıklı olduğun sırada hastalık halin için hazırlık yap. Hayatta iken de
ölüm için hazırlık yap."
Tirmizî'nin rivayetinde, "yolcu gibi ol"
sözünden sonra şu ziyade var: "Kendini kabir ehlinden added."
AÇIKLAMA:
1-
Yukarıda kaydedilenler dışında başka kaynaklarda da rivayet edilmiş olan
hadiste Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm) kendisini gerçek kulluğa veren
kimseyi, önce evi meskeni olmayan garibe (gurbette olan kimseye), sonra
hareket hâlinde olan yolcuya benzetiyor. Çünkü yolcu bir yere haz almak için
inmez, yolculuğuna devam edebilmek için dinlenmek ve yolculuğu sırasında
lâzım olacak eksiklikleri tamamlamak üzere konaklar.
Ayrıca garîb, yabancı yerde tanıdığı ve
güvenebileceği kimselerin azlığı sebebiyle emniyetsizlik duyar ve belli bir
korku içerisindedir. Yolcu da öyle. Fazla olarak yolcu, taşıyabileceği
zarurî eşyayı beline yükler. Zarurî olmayan, lüks ve güç getiremiyeceği yükü
almaz.
Şu halde âbide: "Garib ve yolcu gibi ol"
şeklinde yapılan tavsiyenin içinde "Dünyaya bağlanma, ölümden sonrası için
hazırlan, ebede giden yolculukta gerekli olan azığı yani ibadeti hazırla",
yani "zühd'ü elden bırakma" tavsiyesi mevcuttur. Nevevî merhum şöyle
demiştir: "Hadisin mânası şudur:
Dünyaya dayanma, ona sabit kalacağın bir vatan
gözüyle bakıp bağlanma, dünyada bâkî kalacağın içinden geçmesin, yolcunun
vatanında olmadıkça bağlanmadığı şeylere sakın dünyada bağlanıp kalma."
Hadisi şöyle anlayan da olmuştur: "Yolcu,
vatanına giden, onun peşinde olan kimsedir. Kul, dünyada, efendisi
tarafından bir ihtiyacı görmek üzere yabancı bir yere gönderilmiş kimse
gibidir. Ona düşen, verilen hizmeti bir an önce görüp dönmektir, kendisine
verilen hizmet dışında bir şeye bağlanıp kalmaz. Öyle ise mü'min vatan-ı
aslîsi olan âhireti düşünmeli, ibadet, kulluk hizmetiyle geldiği dünyada bu
hizmetin dışına çıkarak dünyaya bağlanıp kalmamalı, gönlünden, fikrinden
döneceği asıl yurdunu çıkarmamalıdır.
2-
Rivayetin ikinci kısmı İbnu Ömer (radıyallahu anh)'ın şahsî sözü, yani
mevkuf hadis gözükmektedir. Ancak, aynı mânaya gelen merfu rivayetler
mevcuttur. Hâkim'in tahric ettiği bir rivayet şöyle:
Rasulullah (s.a.v.) şöyle buyuruyor: "Beş
şey gelmeden evvel beş şeyin kıymetini bilin. İhtiyarlık gelmeden evvel
gençliğin, hastalık gelmeden evvel sağlığın, fakirlik gelmeden evvel
zenginliğin, sıkıntı gelmeden evvel rahatlığın, ölüm gelmeden evvel
hayatın."
Bazı âlimler İbnu Ömer (radıyallahu anh)'in
yukarıdaki sözleri merfu hadisten aldığını söylemiştir. Nitekim onun
nasihati tûl-i emeli kırmaya tazammum etmekte, ömrünü ibadet cihetinden
içinde bulunduğu gün bilmesini kişiye tavsiye etmektedir. Zira, akıllı kişi
akşama erdi mi yarını beklemez, (o günkü kulluk vazifelerini eksiksiz
tamamlamıştır). Sabaha erince de akşamı beklemez, her saatin işini saatinde
yapar, ecelinin sabaha veya akşama ulaşmadan gelebileceğini düşünür.
3-
"Sağlıklı olduğun sırada hastalık halin için hazırlık yap" sözü "ölümden
sonra sana faydası olacak amelde bulun, sıhhatli iken hayırlı işler yapmada
acele et, böyle işleri başka zaman yaparım diye te'hir etme, mevcut fırsatı
bu yoldan hemen değerlendir, zira âniden hastalık gelir ve sâlih amel
yapmana mâni olur ve "sonra yaparım" kuruntusuyla, âhirete azıksız
gidiverirsin..." demektir.
İbnu Hacer der ki: Bu hadis "Kul hastalanır
veya sefere çıkarsa sıhhatli ve mukim (evinde) iken yaptığı ibadeti Cenab-ı
Hakk aynen kendisi için yazar." hadisine muhalefet etmez. Çünkü bu hadis
amel eden kul hakkında vârid olmuştur. Şu halde mü'min sağlığında ve normal
şartlarda hangi amele ve hangi niyete kendini alıştırıp adabte etmişse,
hastalık, yolculuk, yaşlılık gibi ibadet ve salih amellerine mâni olan
durumlar sebebiyle onları yapamaz hâle gelse Cenâb-ı Hakk niyetine binaen
sevabını eksiltmeksizin yazmaktadır. Müsibetle, belâya gösterdiği sabır ve
tahammülün derecesine göre kazanacağı sevaplar bundan hâriç.
İbnu Ömer (radıyallahu anh)'in hadisindeki
tahzîr, hiçbir şey yapmayan kimse hakkındadır. Zira böyle birisi
hastalandığı zaman, sağlık hâlinde hayırlı amelleri terketmiş olmaktan
pişman olur. Hastalık halinde de yapamayacak hale gelir ve pişmanlığı fayda
vermez.
4-
Hadiste Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)'in Hz. Abdullah İbnu Ömer
(radıyallahu anh)'in omuzundan tutması -söyleyeceklerine dikkatini çekmek
için- uyarma ve aradaki muhabbet ve samimiyeti artırmaya yöneliktir.
Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)'ın bu çeşit davranışları öğreticilere
metod da vermiş olmaktadır. Tebliğde müessiriyeti artırmak için bunlara da
riâyet edilmelidir. Hz. Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) bütün ümmeti
kastederek tek bir ferde hitab etmiştir.
Bu rivayette Resûlullah (aleyhissalâtu
vesselâm)'ın hayrın ümmete ulaşması, onların dünyayı terkederek, zarurî
şeylerle yetinmeye teşvikleri hususunda büyük bir arzu içinde olduğu
görülmektedir. Aleyhi efdalü'ssalat ve'sselam.
ـ4ـ وعن بريدة رضى اللّه
عنه قال: قالَ رَسُولُ اللّهِ #: ]هَلْ تَدْرُونَ مَا مَثَلُ هَذِهِ وَهَذِهِ ـ
وَرَمَى بِحَصَاتَيْنِ ـ قَالوُا: اللّهُ وَرَسُولُهُ أعْلَمُ. قال: هَذاكَ
ا‘ملُ، وهذا ا‘جلُ[. أخرجه الترمذى .
4. (151)-
Büreyde (radıyallahu anh) anlatıyor: "Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)
elindeki iki çakıl(dan birini yakına, diğerini uzağa) atarak:
"Şu ve şu neye delalet ediyor biliyor
musunuz?" dedi. Cemaat:
"Allah ve Resulü daha iyi bilir" dediler.
Buyurdu ki:
"Şu (uzağa düşen) emeldir, bu (yakına düşen)
de eceldir. (Kişi emeline ulaşmak için gayret ederken ulaşmadan ölüverir)"
ـ5ـ وعن أبى هريرة رضى
اللّه عنه قال: قال رَسُولُ اللّهِ #: ]أعْذَرَ اللّهُ تعالى إلى امرئٍ أخّرَ
أجلَهُ حتّى بلغَ ستّينَ سنة[. أخرجه البخارى، واللفظ له والترمذى. وعنده:
أعمارُ أمتى مابينَ السِتِّىنَ
إلى سبعينَ سنةً.
وأقلُّهمْ مَنْ يجوزُ ذلك.ولزرين رحمه اللّهُ قال: مُعْترَكُ المنايَا مَا
بَيْنَ الستينَ إلى السبعينَ، ومَنْ أنْسأ اللّهُ تعالى في أجلِهِ إلى أربعين
فقد أعذرَ اللّهُ إليهِ .
5. (152)-
Ebu Hüreyre (radıyallahu anh) anlatıyor. Resûlullah (aleyhissalâtu vesselâm)
buyurdular ki:
"Ecelini altmış yaşına kadar uzattığı
kimselerden Cenab-ı Hakk, her çeşit özür ve bahâneyi kaldırmıştır."
Tirmizî'nin metni şu şekildedir: "Ümmetimin
vasatî ömrü 60-70 yıldır. Bunu aşabilenler azınlıkta kalacaklardır."
Rezîn der ki: "Çoklukla ölümün cereyan ettiği
dönem 60-70 yaş arasıdır. Allah, kime ömründe 40'ına kadar mühlet verdi ise,
ondan özrü kaldırmıştır."
AÇIKLAMA:
Müşâhedemiz de gösteriyor ki, altmış yaşına
varmadan da ölenler var, 60-70 yaşlarını aşarak ölenler de var. Ancak,
ümmetin, ulemâdan ve sülehadan ve hatta hülefâdan çoğunluğu 60-70 arasında
vefat etmiştir. Resul-i Ekremimiz (aleyhissalâtu vesselâm) de bu devrede
vefat edenlerdendir. Bu sebeple hadisin şerhini yapan âlimlerimiz Hz.
Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm)'in bu sözlerinde öncelikle ümmeti temsil
durumunda bulunan bu ekâbir kısmını (halifeler, âlimler, ârifler,
sâlihler...) kastedmiş olabileceğini belirtirler. "60-70 arasında
kuvvetlerde noksanlık ve gerileme başlar. Bu yaşa gelenlerin tam olarak
âhirete yönelmeleri gereklidir, ta ki, bidâyette olduğu üzere kuvvet ve
canlılığı yeniden bulsun." Âlimlerimiz böylece dünyevî meseleleri tahsîl
faaliyetlerinde zaaf ve geriliğe düşen kimsenin, uhrevî maksadlarla yapacağı
ibadet ve zikir gibi faaliyetlerde -gençken dünyevî işlerdeki başarısına
denk- bir başarıya erişeceğini, böylece, ağırlık verdiği bu yeni sahadaki
başarılarını görerek kişinin yenileneceğini -ve bilhassa zamanımızda çok
görülen- ruhî çöküntüden kendisini kurtararak daha dinç, daha mukavim bir
yaşlılık geçireceğini ifade etmiş oluyorlar.
Nitekim, Nasr sûresi geldiği zaman Hz.
Peygamber (aleyhissalâtu vesselâm) de ölümünün yaklaştığını anlayarak,
ibadet ve zikrini daha da artırmıştır. Şu halde yaşlılıkta, dindarlığını
artırmak mü'min ihtiyarların âdâbıdır.
Ancak şunu da belirtelim ki, dindarlığını
artırmak, dünyevî faaliyetleri tamamen terketmek demek değildir. Belki
gençlikteki aşırılıklarını terketmek demektir. Nitekim Bediüzzaman
hazretleri bu noktada dindar olan kimse ile dindar olmayan kimse arasında
bir mukayese yaparak şu açıklamayı sunar: "Namazı terk eden ...
ihtiyarladıkça bahçecilikten fütur gelir. "Neme lazım" der... "Ben zaten
dünyadan gidiyorum. Bu kadar zahmeti ne için çekeceğim..." diyecek, kendini
tembelliğe atacak. Fakat evvelki (dindar) adam der: "Daha ziyade ibadetle
beraber, sa'yi helale çalışacağım, tâ kabrime daha ziyâde ışık göndereceğim.
Âhiretime daha ziyade zahire tedarik edeceğim."