Etrafımızda her an ibret dolu olaylar yaşanmaktadır. Bazen yaşayarak ibret dolu hadiselere şahit olmaktayız. Önemli olan bu olaylara dikkatle bakmak ve sırrı ilahinin kalemi ile yazılmış manaları keşfedebilmektir. Bazen bir bal arısı, bazen bir çiçek, bazen denizin dalgaları, bazen sıcak bir tebessüm, duygu yüklü bir gözyaşı, merhametle uzanan bir el; bazen de yüzümüze kapanan kapılar... Bu varlık ve olayların hepsinde, üzerinde düşünülmesi ve ibret alınması gereken nice hikmetler, manalar, dersler vardır.[1]

Yanlış davranışların yol açtığı kötü sonuçlardan ders almak anlamında kullanılan, sözlükte ‘geçmek, aşmak' manasındaki ibret kelimesi, genellikle "görünenden görünmeyene geçmek, nesnelerin ve olayların dış yüzüne bakıp onlardaki hikmeti kavramaya çalışmak, olaylardan ders alıp doğru sonuçlar çıkarmak ve buna göre davranmak" anlamında kullanılır.

İnsanların Allah'ın emirlerine, dinin hükümlerine ve ahlâk kurallarına uygun şekilde hareket edip mutlu ve huzurlu yaşamalarında ibret almanın büyük bir payı olduğu için Kur'an'da peygamberlerden, onların gönderildiği toplumlardan ve kendilerine karşı gelenlerden söz eden kıssalara geniş yer verilmiştir. Ayrıca tanrılık iddiasında bulunan Firavun'dan bahsedilirken,

اِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشَى

"Bunda Allah'tan korkanlar için ibret vardır" [2] denilmiştir. Bu âyetlerden ancak akıl sahibi, sağduyulu ve Allah'tan korkan kişilerin ibret alabileceği anlaşılmaktadır.

Kur'ân-ı Kerîm'de, Bedir Gazvesi'nde sayıca az oldukları halde galip gelmeleri hatırlatılarak müslümanların bundan ibret almaları istenmiş gece ile gündüzün ardarda gelişi ve hayvanlar âlemi ibret alınacak konular arasında zikredilmiştir. Hz. Peygamber de ibret almak için kabirlerin ziyaret edilmesini tavsiye etmiştir.[3]

Kur'ân-ı Kerîm'de başlıca iki türlü ‘ibret'ten söz edildiği görülür:

a-İlki dünyayı gezip görmek, geçmiş milletlerin kalıntılarını incelemek suretiyle bunlardan çıkarılan tarihî sonuçlar ve bunun ışığında inanç ve ahlâkın düzeltilmesi, geliştirilmesi anlamında kullanılmıştır. Yusuf sûresinde böyle bir tarihî incelemenin önemine işaret edildikten sonra

 لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُولِى اْلاَلْبَابِ

 "Onların (geçmiş peygamberler veya kavimlerinin) hayat hikâyelerinde akıllı kimseler için nice ibretler vardır"[4] buyrulmuştur.

b-İkinci bir ibret çeşidinden de canlı ve cansız tabiat üzerinde düşünerek bunlardaki düzen ve uyumla, bu düzenin Allah'ın koyduğu kanunlara uygun olarak işleyişinden çıkarılan sonuçlar anlamında sözedilmiştir.

وَاِنَّ لَكُمْ فِى اْلاَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِى بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ

 "Sizin için hayvanlarda bir ibret vardır. Nitekim onların karınlarında olandan (sütten) size içecek sağlarız"[5] ve

يُقَلِّبُ اللهُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ اِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لاُولِى اْلاَبْصَارِ

 "Allah gece ile gündüzü ardarda getirir. Kuşkusuz bunda basiret sahipleri için bir ibret vardır"[6] mealindeki âyetlerde geçen ibret kelimesi, insanları eşyadaki düzeni ve hikmetli yaratılışı kavrayarak dünya ve ahiret mutluluğu için bunlardan yararlanmaya teşvik etmektedir.

Eşya ve olaylardaki bu ibret verici anlamlar Kur'ân-ı Kerîm'de sık sık "âyet" ve "âyât" kelimeleriyle de ifade edilmiştir. [7]

Bazı kıssaların sonunda bildirildiği üzere ibret ve ders alınmasını sağlamak da kıssaların temel hedeflerindendir. Bu bakımdan eski kavimlerin başına gelen felâketler anlatılarak onlar gibi davrananların da aynı akıbete uğrayacakları vurgusu Kur'an kıssalarında geniş yer tutar. Bu bağlamda kıssalarda iyi ve kötünün modelleri ortaya konarak erdemlere ve ahlâkî olgunluğa teşvikle kötülüklerden sakındırma amacı güdülmüştür.[8]

Kur'an-ı Kerim'in, felaket ve musibetleri birer ayet olarak değerlendirdiğini görürüz. Kur'an-ı Kerim nasıl ayetlerden ibaretse, kainat da tarihte meydana gelen bütün hadiseler de, birer ayet olarak nitelendirilmiştir. Allah, bu ayetleri, ibret nazarıyla okumamızı emretmiştir.

 İbret nazarıyla okumak ne demek? İbret, Arapça'da 'Abara' kökünden gelen bir kelimedir, bir yerden bir yere geçmek demektir. İbret, bu felaketleri sadece görülen sonuçlarıyla okumak değildir. Mesela, depremleri sadece fay hatlarıyla okumak değil, fay hatlarının da ötesinde metafizik boyutu anlamak, anlamaya çalışmak, o şekilde yorumlamak demektir.

Merhum Mehmed Akif'in çok anlamlı şu tespiti, serzeniş ve uyarısı, Kur'an'ın indiriliş gayesi olan irşat ve ikazın, muhtevası ve bir durum tespiti açısından bütün Müslümanları ibrete, düşünceye, kendi kendilerini sorgulamaya ve uyanıklığa sevk etmektedir:

İbret olmaz bize her gün okuruz ezberde

Yoksa hiç mana aranmaz mı bu ayetlerde [9]

Mutasavvıflar ibret ve i'tibar terimlerini daha çok marifet, ahlâk ve edep yönünden yorumlamaya çalışmışlardır.

 Abdürrezzâkel-Kâşânî'ye göre ibret insanların iyi veya kötü hallerine, dünyadan âhirete intikal etme gibi durumlarına bakıp işin akıbetini ve görünmeyen kısmını kavramaktır.

Kişinin konuşması zikir, sükûtu fikir, bakışı ibret olmalıdır.

Hatim el-Esam, ibretsiz bakışın nefsin arzusundan başka bir şey olmadığını söyler. Sûfîler ibretsiz bakışı gereksiz söze benzetmişlerdir. Niyâzî-i Mısrî:

"Bir göz ki onun ibret olmaya nazarında / Ol düşmenidir sahibinin baş üzerinde

Kulak ki öğüt almaya her dinlediğinden, / Akıt ana sen kurşunu hemen deliğinden."

Beyitleriyle sûfînin her zaman her şeye ibretle bakması gerektiğini vurgulamıştır. Kişinin ibret alabilmesi için hem tabiatın kuruluş ve işleyişini ortaya koyan sayısız nesne ve olaya, hem de sosyal hayatın çok farklı tecellilerine derin bir seziş ve kavrayışla bakması, zihnî ve kalbî yeteneklerini kullanması gerekir. Aslında insan bu yeteneklerle donanmış olarak yaratılmıştır. Kur'an'ın genel mesajı, Resûlullah'ın necata yönelik tavsiyeleriyle kendine has sîretinin yöneliş ve amacı da budur. [10]

ÖLÜMDEN İBRET ALMAK

اَلَّذِى خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَوةَ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ

"Hanginizin daha güzel amel yapacağını sınamak için ölümü ve hayatı O'dur."[11]() Burada ölümün hayattan önce zikredilmesi enteresan bir gerçeği ortaya koymaktadır. Ölüm, insana kul olduğunu hayattan daha çok öğretmekte, ona daha çok ibret olmaktadır. Ebu'd-Derdâ (ra)'nın rivayet ettiği bir hadise göre Peygamberimiz şöyle buyurmuştur:

 "Üç şey olmasaydı âdemoğlu asla başını önüne eğmezdi: Fakirlik, hastalık ve ölüm. Bununla birlikte o yine çok cesurdur."[12]

Bir gün yakışıklı bir padişah aynaya bakar, vezirine der ki:

-Ölüm olmasaydı hayat ne kadar güzel olurdu!

Vezirin cevabı manidardır:

-Padişahım, iyi ki ölüm var, ölüm olmasaydı ne siz padişah olurdunuz, ne de ben vezir!..

Son dönem düşünürlerimizden Ömer Ferit Kam ölümü sembolize eden mezarlıklara bakışını yönelterek şu sözleri söylemekten kendini alamaz: "Kabristan ne büyük ibret dershanesidir. Onun derin sessizliğindeki yüksek ifade gücü, en güzel konuşan hatiplerin belagatlerinden daha tesirlidir. Sihirli ifadeleriyle insanlar üzerinde istedikleri gibi tasarruf icra eden büyük hatipler (bülagâ), taşların konuşan lisanı karşısında sessiz taş gibi kalır. Hayatın coşkun nehri insanların bütün amel ve ihtiraslarını sürükleye sürükleye, nihayet şu zifiri karanlık çukurlara tıkıyor."[13]

Ölümden ibret almak, Necip Fazıl'ın şu mısralarında ifadesini şöyle bulmuştur:

"Tahtadan yapılmış bir uzun kutu

Baştarafı geniş ayakucu dar

Çakanlar bilir ki bu boş tabutu

Yarın kendileri dolduracaklar"

Hz. Peygamber de ibret almak için kabirlerin ziyaret edilmesini tavsiye etmiş ve

"Ben size kabir ziyaretini yasaklamıştım; fakat artık onları ziyaret edebilirsiniz. Çünkü kabir ziyareti, dünya bağını kırar, ahireti hatırlatır."[14] Buyurarak, kabir ziyaretine teşvik etmiştir. Çünkü insanları tulu emelden kurtaracak en tesirli nasihat, kabirlerde saklıdır.

Kabristanı yalnız dış görünüşü ile görmek kâfi değildir. Onun sessiz halinde ifade ettiklerini duymak, dilinden anlamak lâzımdır: M. Akif ise şöyle söyler:

"Bakma kabristanın ancak saha-i medhuşuna / Dur da bir müddet kulak ver nale-i hamuşuna." (Yani Kabristanın dehşetli sahasına bakıp geçme. Birazcık olsun dur da sükûtî iniltisine kulak ver.)

Batılı bir atasözü şöyle der:

"Şu anda mezarlıklarda yatan istisnasız hemen bütün ölüler, bir zamanlar kendilerini vazgeçilemez insanlar olduklarını düşünüyorlardı." Mezarlıklardaki insanlar, bir zamanlar böyle düşündükleri gibi, şu anda yaşamakta olan bizler de bundan farklı düşünmüyoruz aslında. Bu nokta ayrıca üzerinde uzun uzun düşünmemiz ve de ibret almamız gereken bir husustur.[15]

İBRET AYETLERİ

اَفَلَمْ يَسِيرُوا فِى اْلاَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا اَوْ اَذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا فَاِنَّهَا لاَ تَعْمَى اْلاَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِى فِى الصُّدُورِ

1-"Müşrikler yeryüzünü gezmiyorlar mı ki, bu sayede kalpleri gördüklerinden ibret alabilsin ve kulakları söylenenleri işitebilecek bir duyarlık kazansın. Çünkü kör olan onların gözleri değildir, fakat göğüs boşluklarındaki kalpleri kördür, duyarsızdır." [16]

Geçmişte cezalandırılmış milletlerin harap olmuş yurtları canlı ve belirgin olarak duruyor. Onlara birtakım mesajlar veriyor, ibret derslerinden söz ediyor. Öğüt veriyor.   اَفَلَمْ يَسِيرُوا فِى اْلاَرْضِ   "Yeryüzünü gezmiyorlar mı ki?" Bu yerleri görüp ibret alsalar da, onlara birtakım mesajlar verseydi bu yerler? O son derece anlaşılır ve etkileyici diliyle konuşsaydı, içerdiği, özünde barındırdığı ibret derslerini anlatsaydı? "Bu sayede kalpleri gördüklerinden ibret alabilsin."

Şaşmaz ve değişmez yasanın izleri niteliğinde olan bu kalıntıların ötesindeki gerçekleri kavrarlardı. "Ve kulakları söylenenleri işitebilecek bir duyarlık kazansın." Şu yerle bir olmuş evlerde, kurumuş, kullanılmaz haldeki kuyuların başlarında, terkedilmiş köşklerde yaşayanların başından geçen olayları da işitirlerdi. Yoksa bunların kalpleri mi yok ki gördükleri halde kavrayamıyorlar? Duydukları halde ders almıyorlar? "Çünkü kör olan onların gözleri değildir, fakat göğüs boşluklarındaki kalpleri kördür, duyarsızdır."

Ayette özellikle kalplerin yerlerinin belirlenmesine özen gösteriliyor. "Göğüs boşluklarındaki." Amaç, daha iyi vurgulamak ve özellikle bu kalplerin körlüğünü kanıtlamaktır. Eğer bu kalplerin basireti açık olsaydı, bu olayları anar anmaz harekete geçecekti. Anında ibret dersini alacaktı. Geçmiş milletlerin harap olmuş yurtlarının şahsında somutlaşan akıbetten ürkerek imana doğru kanat çırpacaktı.

Ne var ki, bu kalpler, geçmiş milletlerin harap olmuş yurtlarına bakıp ibret alacaklarına, imanın ufuklarına doğru kanat çırpacaklarına, o korkunç azaptan korkacaklarına, yüce Allah'ın kendileri lehine belli bir süre ertelediği azabın hemencecik kendilerine isabet etmesini istiyorlar.[17]

2- قَدْ كَانَ لَكُمْ اَيَةٌ فِى فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِى سَبِيلِ اللهِ وَاُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَاْىَ الْعَيْنِ وَاللهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَآءُ اِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لاُولِى اْلاَبْصَارِ

"(Bedir'de) karşı karşıya gelen şu iki gurubun halinde sizin için büyük bir ibret vardır. Biri Allah yolunda çarpışan bir gurup, diğeri ise bunları apaçık kendilerinin iki misli gören kâfir bir gurup. Allah dilediğini yardımı ile destekler. Elbette bunda basiret sahipleri için büyük bir ibret vardır."[18]

Bu ayet müminlerin, kendilerinin sayıca üç katı olan müşriklere karşı Bedir'de kazandıkları zafere işaret etmektedir. Müşrikler kendilerini tahminen müminlerin iki katı olarak görüyor ve sayıca fazla oluşlarına güveniyorlardı. Oysa bu zahiri sayı üstünlüğü idi. Böyle iken acaba insanlar neden bundan ibret almayıp gaflet ederler?

Allah'ın dilediğini yardımıyla desteklemesi daima maddî destek vermesi olarak anlaşılmamalıdır. Yeterli sayının ve silâh gücünün teminiyle diğer maddî hazırlıklar sebeplere sarılma çerçevesinde kullar için bir görev olmakla beraber, zafer ve başarının doğrudan doğruya bunlara bağlanmaması, yardımın Allah'tan geldiği inancının daima zinde tutulması gerekir. Zira müminler için en büyük yardım ve destek kaynağı, dünya hayatındaki sonuç ne olursa olsun yüce Allah tarafından âhirette zafer ve mutlulukların kendileri için vaad edilmiş olmasıdır ki gerçek muzafferiyet ve basan da buna ulaşabilmektedir, çünkü kalıcı olan âhiret hayatıdır. (Kur'an Yolu, 1/513)

Yine aynı surede

اِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَوَاتِ وَاْلاَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لاَيَاتٍ لاُولِى اْلاَلْبَابِ

"Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün farklı oluşunda aklıselim sahipleri için elbette ibretler vardır."[19] buyurulur. Yüce Allah'ın insana lütfettiği en büyük nimetlerden biri akıldır. Ancak İnsanın doğru yolu bulması için akıl sahibi olması yeterli değildir. Bu sebeple peygamberler ve kitaplar gönderilmiştir. Gözün görebilmesi için güneş ışığına ihtiyacı olduğu gibi aklın gerçeği -özellikle gayb âlemini- kavrayabilmesi için de vahyin ışığına ihtiyacı vardır. Râgıb el-İsfahanı akıl ile vahyin bu önemini şöyle ifade etmiştir:

"Azîz ve celîl olan Allah'ın insanlara iki elçisi vardır; ilki bâtını elçi olan akıl, ikincisi de zahirî elçi olan peygamberdir. Öncelikle bâtını elçiyi (akıl) kullanmadan zahirî elçiden (peygamber) yararlanmak mümkün değildir; çünkü peygamberin öğretisinin sahih olduğu akılla bilinir... Akıl olmasaydı din yaşayamazdı, din olmasaydı akıl şaşkın kalırdı. Onun için Allah Teâlâ bu ikisini  نُورٌ عَلَى نُورٍ   'nûr üstüne nur'[20] buyurarak birbirine bağlamıştır."[21] İşte bu âyetlerde de akılla vahyin bu uyumuna işaret edilmekte.  Evren üzerinde sağlıklı gözlemde bulunan insanların evrendeki muhteşem sistemi kavrayacağı, onu yaratıp düzenleyen yüce kudreti bilip tanıyacağı, nihayet kendisini imana davet eden elçinin bu çağrısına uyarak rabbine imanım derin bir içtenlikle ikrar edeceği ve nihayet bir bakıma onunla diyalog kurarak esenlik dileklerini O'na arzedeceği bildirilmektedir.

İşte bu âyet, bu sürecin başlatılabilmesi için insan aklını göklerin, yerin ve bunlarda bulunan varlıkların yaratılışını düşünmeye ve hikmetini kavramaya çağırmaktadır. Evrenin sistemini düşünmek, yukarıda arzedilen sonuçlan yanında insanı bu hayattan sonra başka bir hayatın yani âhiret hayatının da var olabileceği fikrine de götürür. İnsana verilmiş olan aklın sağlıklı kullanılması, kendisinin bir yetki ve sorumluluğunun olması gerektiğini, bu dünyada yaptıklarının ceza veya mükâfat olarak karşılığını alabileceği bir hesap gününün bulunması lazım geldiğini düşünmeye sevkeder. Kişi böyle bir düşünce düzeyine ulaştığında sorumluluk duygusu daha da artar ve dünyada günah işlemekten sakınır; âhirette de cehennem azabından koruması için yüce Allah'a sığınır ve O'na dua etmeye yönelir. [22]

3- ثُمَّ كُلِى مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِى سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ اَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ اِنَّ فِى ذَلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ

“Ve ona: “Sonra bütün meyvelerden yiyerek bal toplayıp ve mutlak bir boyun eğmişlikle Rabbinizin yollarını izleyin” diye vahyettiğini düşünün. İşte bundan dolayıdır ki, onların karınlarından çeşitli renkte ballar çıkar, onlarda şifa var insanlara. Şüphe yok ki, bunda da düşünen kimseler için ders ve ibretler vardır.”[23]

وَاِنَّ لَكُمْ فِى اْلاَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِى بُطُونِهَا وَلَكُمْ فِيهَا مَنَافِعُ كَثِيرَةٌ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ

"Sizin için hayvanlarda bir ibret vardır. Nitekim onların karınlarında olandan (sütten) size içecek sağlarız"[24]

Âyette arının ürettiği madde için "şerâb" (şerbet) kelimesinin kullanılması ilgi çekicidir. Arı topladığı nektarı, normal midesinden ayrı, özel olarak bu maksatla yaratılmış bulunan bal midesine toplayıp kovana taşımakta; burada bir genç arı bu maddeyi hortumuyla emip kendi midesine aktarmakta ve onu şerbet kıvamına gelecek şekilde işleme tâbi tutmaktadır. Artık bal hâsıl olmuştur; bundan sonra şerbet peteklerde bir süre havalandırılarak katılaşması sağlandıktan sonra üzeri bal mumuyla kapatılıp izole edilmek suretiyle bozulması önlenir. Böylece Allah'ın lütuf ve ihsanıyla insanlar için besleyiciliği yanında şifa değeri de taşıyan yeni bir besin daha ortaya çıkmış olur. Bütün bunlar olağan üstü bir sanat kabiliyetinin tezahürü olup Allah'ın yaratıcı kudretini ve hikmetini hesaba katmadan basit bir hayvanın böyle bir eseri ve ürünü nasıl meydana getirebildiği sorusunu cevaplandırmak mümkün değildir. "İşte bunda da düşünen bir topluluk için delil bulunmaktadır."[25]

4- يُقَلِّبُ اللهُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ اِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لاُولِى اْلاَبْصَارِ

"Allah gece ile gündüzü ardarda getirir. Kuşkusuz bunda basiret sahipleri için bir ibret vardır"[26]

Gece ve gündüzün bu şaşmaz ve değişmez düzen içinde dönüşümünü, evreni yönlendiren yasanın çalışma şeklini ve Allah'ın sanatını düşünmek kalbi uyandırır, duyarlılığını arttırır. İşte Kur'an alışkanlığın derin etkisini giderdiği bu sahnelere kalbi yöneltiyor. Amaç, kalbin her zaman taze bir duyarlılıkla, her zaman zinde bir heyecanla evrene dikkatle yönelmesini sağlamaktır. İnsanoğlu gece ve gündüz mucizesini ilk defa düşününce kimbilir ne duygulara kapılmıştır. Ve bu mucize hiç değişmeden sürmektedir. Güzelliğinden ve göz alıcılığından hiçbir şey kaybetmemiştir. Fakat paslanan ve uyuşan insan kalbidir. O'dur heyecanını yitiren. Onlar tazeyken ya da bizim duygularımız henüz pörsümemişken karşılaştığımızda kalbimizin tarifsiz duygulara kapılmasına neden olan nice mucizenin farkında olmadan geçip gittiğimizde hayatımızın ne kadar önemli bir yönünü yitirmiş oluruz, nice güzellikler kaçırmış oluruz?

Kur'an uyuşmuş duyarlılığımızı canlandırıyor, uyumuş duygularımızı uyandırıyor. Sıcaklığını yitirmiş, donmuş kalplerimize dokunuyor. Yorgun vicdanımızı harekete geçiriyor, evreni ilk defa' gözlemlediğimizde içinde bulunduğumuz duyarlılığı taze tutarak gözlemleyelim diye. Evrende meydana gelen her olayı etraflıca düşünelim diye. Ötesindeki gömülü sırrı, gizli büyüyü araştıralım diye. Çevremizdeki her şeyde faaliyet gösteren Allah'ın elini gözetleyelim diye. Onun sanatındaki hikmeti düşünelim, varlığın katmanlarına yerleştirilmiş ayetlerinden ibret dersleri alalım diye.

Hiç kuşkusuz yüce Allah, varlık alemine her baktığımızda onu bizim için hazırlamakla, bizi de ilk defa görüyormuş gibi duygulanacak, zevk alacak yeteneklere sahip kılmakla bize lütufta bulunmuştur. Biz sayısız kere evrenle karşı karşıya kalırız. Her seferinde de sanki ilk defa görmüş gibi oluruz. Onu görmenin verdiği zevki her seferinde de taptaze hissederiz.

Hiç kuşkusuz varlık alemi güzeldir, göz kamaştırıcıdır, görkemlidir. Bizim fıtratımızla varlık aleminin fıtratı birbirleriyle uyuşmaktadır. Çünkü bizim fıtratımız da onun geldiği kaynaktan alır varlığını, O'nun dayandığı yasalar sistemine o da dayanır. Bu yüzden varlık aleminin vicdanı ile ilişki kurmak bize bir yakınlık, güven, bağlılık, tanışıklık ve kayıp ya da görülmeyen bir yakınla buluşmanın verdiği sevince benzer bir sevinç duygusunu bahşeder.

Varlık aleminde Allah'ın nurunu buluruz. Çünkü Allah göklerin ve yerin nurudur. Açık bir duygu ile, uyanık bir kalp ile ve planın özüne nüfuz eden derin bir düşünce ile varlık alemini gözlemlediğimizde, aynı anda hem dış alemde hem de içimizde Allah'ın nurunu görürüz.

Bu yüzden Kuran bizi defalarca uyarıyor. Bunca güzelliğin farkına varmadan gözü kapalı geçip gitmeyelim diye duygularımızı ve ruhumuzu değişik göz kamaştırıcı varlık sahnelerine yöneltiyor. Ki şu yeryüzündeki yolculuğumuza asılsız ya da gülünç sayılacak kadar az bir azıkla çıkmayalım.[27]

5- فَاَخَذَهُ اللهُ نَكَالَ اْلاَخِرَةِ وَاْلاُولَى

اِنَّ فِى ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشَى

"Allah da ona ibretlik dünya ve âhiret cezası verdi. Doğrusu bunda Allah'tan korkan kimseye ders vardır."[28]

Mevlana burada şöyle bir hikaye anlatmıştır:

"Aslan, kurt ve tilki arkadaş olup ava çıkmışlar. Derken bir yaban öküzü, bir geyik, bir de tavşan avlamışlar. Aslan kurt'a demiş ki; "haydi bunları taksim et" Kurt demiş ki; "Efendim, şu yaban öküzü sizin olsun, şu geyik benim olsun, şu tavşan da tilki kardeşimin.

Bu taksimattan rahatsız olan aslan, kurda "bu ne biçim paylaşımdır" diyerek pençesini bir attı kurdun derisini yüzdü çıkardı. Tilkiye dönüp dedi ki; "taksimi sen yap." Tilki dedi ki; "Efendim şu geyiği sabah kahvaltısı yapsanız, yaban Öküzünü öğlen yemeğinde yeseniz, akşam yatarken de şu tavşanı çerez yerine yeseniz." Aslan tilkiye; "sen bu aklı nereden aldın" deyince tilki; " Efendim, şu anda yerde serilmiş olan kurttan. Kurdun başına gelenler bana ibret oldu." demiş."

Bu kıssayı zikreden Mevlana, çok güzel bir açıklama ile bağlar: "İşte geçmiş ümmetlerin başına gelenlerden ibret almayanların durumu bunun gibidir." Mevlana diyor ki: Mülk Allah'ın toprak Allah'ın, toprağa basan ayaklan yaratan Allah(cc), Allah'ı inkar eden aklı ve dili de Allah yarattı. İnsanoğlu çıkıyor bu Allah'ın mülkünde, Allah'ın adaletini değil kendi adaletini uygulamaya kalkıyor, böyle yapınca hem bu dünya da kendisine zarar veriyor, hem de ahirette zarar veriyor.[29]

Rabbini tanıyan ve O'ndan korkan müminler, Firavun olayında anlatılmak istenen ibretleri kavrayabilir. Kalbi takva ile tanışmayan insana gelince onunla ibret arasında bir engel vardır. Onunla öğüt arasında bir perde vardır. Bu hali akıbetiyle yüzyüze gelene kadar devam eder. Allah onu hem ahirèt, hem dünya cezasına çarptırıncaya kadar sürer. Herkesin kolaylaştırılmış bir yolu, kolaylaştırılmış bir akıbeti vardır. İbret almak ise Allah'tan korkanlara mahsustur.

6- وَلَقَدْ تَرَكْنَاهَآ اَيَةً فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ

"Biz onu bir ibret dersi olarak geride bıraktık. İbret alan yok mu?"[30]

Yani: Böyle insanları pek ziyade uyandırmaya ve bir Yüce Yaratıcının varlığını, kudret ve büyüklüğünü göstermeğe vesile olan harikulade bir hâdise malûm, meşhur iken yine insanlığın büyük bir kısmı dinsizlik içinde yaşıyor, kendilerinin de bir gün Nuh kavmi gibi bir müthiş azaba uğrayabileceklerini düşünmüyorlar, bu pek fâideli nasihatlardan faydalanma kabiliyetini gösteremiyorlar, ne yazık bir ruhi durum!.[31]

7-  لَقَدْ كَانَ فِى قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لاُولِى اْلاَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِى بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَىْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ

"Onların (geçmiş peygamberler veya kavimlerinin) hayat hikâyelerinde akıllı kimseler için nice ibretler vardır."[32]Yusuf suresinden şu dersleri çıkarabiliriz:

1-Bu surede dikkat çeken ilk husus Yakup peygamberin gösterdiği sabırdır. Önce oğlu Yusuf'un kardeşleri tarafından kuyuya atılıp, kaybolmasına ardından küçük kardeşinin de uzak bir ülkede alıkonmasına sabır ile dayanan Yakup peygamber her mümine örnek olmalıdır. Başımıza gelebilecek bu dünyadaki en zor durumlarda dahi mümine yakışan tutum her şeyde bir hayır vardır, Rabbimiz bizi sınıyordur diyerek zorluğa dayanmak ve asla isyana sapmamaktır.

2-Yine bu sureden çıkarılabilecek bir diğer ders ise zamanın bizlere neler getirebileceğini bilmediğimizdir. Yani başımıza gelenleri, yaşadıklarımızı yalnızca o an ile sınırlı kalıp değerlendirirsek yanlışa düşebiliriz. Kıskançlıkları sonucu kardeşleri tarafından kuyuya atılan Yusuf Peygamber'in başından onca şey geçmiştir ancak kendisi sonunda Mısır'a yönetici olmuştur. Kuyunun dibindeyken ona sorsak böyle bir şeyi hayal bile edemezdi belki ama Allah onu güzel huyları sebebiyle ödüllendirmiş, hayırlı kuluna güzel bir gelecek nasip etmiştir. Öyleyse Allah'ın bizler için neler yazdığını, gelecekte bizleri neler beklediğini bilmeden ümitsizliğe kapılmak bir mümine yakışmaz.

3-Bu sureden alınacak en büyük derslerden bir de kuşkusuz Yusuf peygamberin zindana atılmak pahasına namusunu korumuş olmasıdır. Burada vurgulanması gereken belki de en önemli nokta aslında Yusuf Peygamberin de bahsi geçen kadını arzulaması ancak Allah'ın sınırlarını gözetmek için kadından uzak durmasıdır. Bu yaptığının sonucunda zindana atılacağını bilse dahi Allah'ın sınırlarını korumanın daha önemli olduğunu söyleyen Yusuf Peygamber her şeyi göze alarak ırzını korumuş, Allah yolundan sapmamıştır.

4-Müslüman en zor şartlarda dahi tebliğ görevini yürütmeli, psikolojik ve ekonomik sorunlarını bahane ederek bu konudaki görevini ihmal etmemeli; Hz. Yûsuf'un zindandaki durumunu örnek almalıdır.

5-Tarihî olayları, tarih felsefesi perspektifiyle incelemek, şüphesiz çok daha faydalı ve sağlıklı olur. Hayatımızın akışını düzende tutmamız için daha fazla önümüzü aydınlatır.

6-Gelip geçen milletlerin hayatını, yükseliş, duraklama ve çöküş sebeplerini araştırıp değerlendirmek, insana çok şeyler öğretir ve bir kıstas anlamında olayları daha iyi değerlendirmemize yardımcı olur.

7-Büyük davaların büyük himmetler, ardı-arkası kesilmeyen mücadeleler istediğini ilham eder.

8-Nîmet ne kadar büyük ve kutsal olursa, külfetinin o nisbette ağır olacağı hususunda bizi aydınlatır.

9-Aklını, idrakini Allah'a olan dosdoğru imanıyla birleştirip dayanma gücünü ortaya koyanların başarıya erişeceklerine muhakkak nazarıyla bakmamızı müjdeler.

10-Hakk'ı bilerek savunanların, hak uğruna kendilerini vakfedip birlik ve beraberlik ruhu içinde savaşanların üstün geleceğinde şüphe edilmemesini telkîn eder.

11-Mü'minler, bütün imkân ve enerjilerini, beceri ve yeteneklerini ortaya koyup Allah ile aralarındaki imkân ve irâde sınırına gelmedikçe, Allah'ın kendilerine hemen yardım etmeyeceğini hatırlatır.

12-İnsan tabiatının çoluk çocuğa olan sevgisini, eğilimini gösteriyor.

13-İnsanların yaratılışları itibariyle ihtirasların düşkünü olduklarını, bu yüzden aralarında kıskançlıkların, mücadelelerin meydana geldiğini bildiriyor.

14-Birçok insanlarda aşk ve sevginin, şehvanî hareketlerin, ruhî eğilimlerin, hilekârca muamelelerin yüz gösterdiğini anlatıyor.

15-Masumiyete ve temiz ruhlara sahip olan zatların ise öyle gayrimeşru eğilimlerden, hareketlerden ne kadar kaçınmakta olduklarını en parlak bir misâl ile anlatmış bulunuyor.

16-Cenâb-ı Hak'kın hükümlerine razı, riayetkar olan, gördükleri bazı hoş olmayan düşmanca hareketlere karşı sabrederek sükûnetlerini muhafaza eden, af ve lütuf la karşılıkta bulunan zatların da bilahare ne kadar selâmete, maddî ve manevî mükâfatlara, makamlara kavuşacaklarına pek güzel, ibret verici bir misâl göstermiş oluyor.

17-Olanca masumiyetine, iyilikseverliğine rağmen kendisine kavminin bir kısım fertleri tarafından düşmanlık ve kıskançlık gösterilmiş olan Yüce Peygamberimize de bir teselli mahiyetinde olup onun da evrensel bir başarıya kavuşacağına açık bir işaret taşımaktadır.

18-Hiç bir kimseden bir şey okuyup yazmamış, dünya tarihini öğrenmemiş, kırk yaşına kadar hikmet gereği ümmi bulunmuş olan temiz ahlâklı bir zâtın, böyle ibret verici bir kıssayı bu kadar ayrıntısıyla, bu kadar fasîh ve edebî bir şekilde anlatan Kur'an âyetlerini insanlık âlemine tebliğ buyurması, kendisinin ilâhî vahye mazhar, insanlık için en mükemmel bir hidâyet rehberi, bir rahmet vesilesi olan yüce bir Peygamber olduğuna en kuvvetli bir şahit, en kesin bir delil durumunda bulunmuş oluyor.

Bu kıssalardan çıkarılacak ders şudur: Bir mümin için önemli olan Allah'ın rızasını kazanmak, Allah'ın emir ve yasaklarına bağlı kalmak olmalıdır. Bu dünya nimetleri ahiretin yanında hiçbir şey değildir. Bir mümin için önemli olan Allah'ın sınırlarını gözetmek, Allah'a layık kullarından olmaya çalışmaktır.

Hz. Ali şöyle diyor: "Allah İslam'ı açtı ve her gelmek isteyen için yollarını kolaylaştırdı. Yıkmak dileyenlere karşı temellerini yıkılmaz hale getirdi. O apaçık dini kendisine sarılanlara kurtuluş, gölgesine sokulanlara esenlik, hikmet lisanını söyleyenlere delil, savunmasında bulunanlara tanık, ışığına gelenlere nur, aklı olanlara idrak, düşünenlere akıl, hakkı arayanlara nişan, azim sahiplerine basiret, ibret alanlara uyanıklık, tasdik edenlere halas, tevekkülde bulunanlara dayanak, Allah'a güvenenlere huzur, sebat gösterenlere siper kıldı."[33]

فَاعْتَبِرُوا يَآاُولِى اْلاَبْصَارِ   "Ey akıl sahipleri ibret alın"[34]

Unutmayalım ki,

"Geçmişten ibret almayan kişi, Geleceğe ibret olmaktır işi."[35]