Prof. Dr. Ramazan ALTINTAŞ

                                                                    Din İşleri Yüksek Kurulu Üyesi.

GİRİŞ

Arapça’da câhiliye kelimesi ‘cehl’ fiilinden türemiş bir mastar olup; bilgisizlik,  hafif meşreplilik, sathi düşünce, idrak yoksunluğu, aklını iyi yönetememe, duygularına yenik düşme, kabalık,  hamiyet, kendini beğenme ve aşırı büyüklük taslama gibi anlamlara gelir.[1] Bu bağlamda cahiliye,  hilm sözcüğünün karşıtıdır.  Hilm sözlükte; öfke anında gücü yetmekle birlikte düşünerek hareket etme, yumuşak huyluluk, ahlâk ve karakter sağlamlığı, aklına mukayyet olma, tedbirli davranma ve nefsi kontrol altına alarak intikam duygusundan vazgeçme gibi manaları taşır. Cahillik ise, arzularının esiri, taşkın içgüdülerine uyan, aceleci bir karakteri olan, olgun davranışlardan yoksun ve kaba kimsenin niteliğidir. Bunun için câhiliye, ilmin tersi olan cehil kelimesinden değil de; ahmaklık, dargınlık ve hamiyetsizlik manasına gelen cehilden türemiştir.[2] Bu bağlamda cahiliye zihniyetinin en belirgin özelliği; ırkçılık, kabilecilik, şiddet, saldırganlık ve barbarlıktır.

Kur’an-ı Kerim’de cahiliye kalıbı, dört yerde geçer ve her biri câhiliye toplumuna özgü temel vasıfları anlatır. Bunlar, cahiliye zihniyetine ait olan fert ve toplumun Allah’ın gücünü ve kudretini sınırlamayı kastetme manasında zannu’l-câhiliyye[3]; insanlar arasında mutlak adaleti gözetmeyen bir hukuk sistemi anlamında hükmü’l-câhiliyye[4]; kadının sosyal hayatta olanca bir tutumla bedenini sergileyerek dişiliğini öne çıkarması teberrucü’l-câhiliyye[5] ve aklıyla hareket etmeyip hisleriyle hareket eden kimsenin tavrı manasına hamiyyetü’l-câhiliyye[6] tarzındadır.   Kur’an’da geçen bu tabirler dikkate alınırsa, câhiliye gerek vasıf ve gerekse dönem olarak sadece İslam öncesini değil, sonrasını da ifade eden bir anlamlar dünyasına sahiptir. İslami duruma aykırı olan her şey,  câhiliyenin kapsamı alanına girer. Bu açıdan düşünüldüğü zaman cahiliye, salt, İslam’ın doğuşundan önceki dönemi ifade etmez, bütün zamanlarda İslam’a aykırı düşen her türlü itikat ve davranışları da ifade eder.[7]  

İster birey ve isterse toplum planında olsun, câhili vasfını taşımak demek, mecazi anlamda ateş çukurunun tam kenarında dolaşmak anlamına gelir.[8]  İslam doğuşuyla birlikte kişiyi, cahiliye döneminde kabile enaniyetine dayanan dar bir zihniyetten alıp, kabileyi ve ırkı aşan geniş bir ümmet anlayışına taşımıştır. Zira bütün insanlar hür ve haklar alanında birbirlerine eşit olarak Allah tarafından yaratılmışlardır. İslam, ister Müslüman olsun isterse olmasın insana saygı duyar ve onu Allah’ın yarattığı en şerefli bir varlık olarak görür: “Biz Âdemoğlunu şerefli bir varlık olarak yarattık”[9] âyeti, bunun kanıtıdır. Dolayısıyla, her insan, yaşadığı coğrafyadan,  ırkından, dilinden, cinsiyet ve derisinin renginden önce, salt bir varlık olarak değerli ve onurlu bir şahsiyettir. Bu sebeple İslam,  insanı, cahiliyenin kabile taassubu içinde şahsiyetinin eriyip gitmesinden çıkardı ve onu evrensellik planında fikir ve değer üretme özgürlüğüne kavuşturdu. Tek kelime ile insanı insana karşı savundu ve onun onurunu ötekine karşı koruma mücadelesi verdi.

A. İNSAN ONURU NE DEMEKTİR?

İnsan onuru, izzeti nefis, haysiyet, özsaygı, şeref, erdem, vakar, saygınlık, kendine saygı duyma ve başkalarını da kendine saygılı kılma gibi anlamlara gelir. İnsanı diğer canlılardan ayıran en temel vasıf; konuşma, aklını kullanma, seçme, yeryüzünün maddi ve manevi imarını üslenme gibi kabiliyetlerle yaratılmış olmasıdır. Hangi coğrafyada doğarsa doğsun, bütün insanlar hür, onurlu ve haklar bakımından eşit doğrarlar. İslami bakış açısında böyle olan bir kimseyi köleleştirmek, ayrımcı muameleye tabi tutmak ve hukuki statü tanımamak ancak cahiliye zihniyetinin bir ahlakıdır. Bundan dolayı İslam, ilk günden itibaren cahiliye ile mücadele etmiş,  câhiliyenin kast sistemine dayalı ayrımcılığına karşı,  hak katında insanların eşitliği prensibini getirmiştir.  İnsanlar kökte ve gidişte, hayatta ve ölümde, haklarda ve borçlarda, kanun ve Allah huzurunda, dünyada ve âhirette eşittirler.

İslam, insanların birbirlerine karşı herhangi bir üstünlük unsurunu doğuştan beraberlerinde getirdikleri hurafesini kesinlikle kabul etmez. Bütün insanlar Allah’ın birer yaratığıdır ve hepsinin kökü birdir.[10] İnsanların eşitliği prensibiyle ilgili olarak Vedâ Hutbesi”nde Hz. Peygamber şunları söylemiştir:“Siz hepiniz Âdem’in neslindensiniz. Âdem de topraktan yaratılmıştır. Arabın, Arap olmayanlar üzerinde veya Arap olmayanın Arap karşısında üstünlüğü yoktur. Bu üstünlük ancak Allah’tan korkmakla (takva ile) olur.”[11] Görüldüğü gibi, bu hitabede kanun önünde insanların eşitliği dile getirilmiştir. Şüphesiz bu ilkenin yerleşmesi, üstünün hukuku değil, hukukun üstünlüğünün bir zaferidir. İslam tarihinde yasalar önünde eşitlikle ilgili birçok örnek uygulamalar mevcuttur.  Maalesef İslam 1400 senedir teorik ve pratik alanda insanın onurunu koruma mücadelesi vermesine rağmen, hala günümüzde birçok alanda insan onuru çiğnenmeye devam etmektedir.  

B. ÇİĞNENEN İNSAN ONURUNA ÖRNEKLER

1. 1.      Adâlet Duygusunun Zedelenmesi

Adâlet, her türlü sapmanın ve haksızlığın karşıtı olup,  bir şeyi ait olduğu yere koymak, hakkını vermek, eşit ve denk yapmak anlamlarına gelir.[12] Bu anlamda adalet kelimesi; insaf, haklılık, söz ve eylemde doğruluk manalarını kapsayan bir denkleştirme olup; verilen ile hak edilen arasındaki dengeyi ifade eder. Bu sebeple hakkaniyet ölçüsü olan adâletin –ister lokal, isterse küresel düzeyde olsun- gerçekleştirilmesi için mücadele vermek, insan onurunu korumanın doğal bir yoludur. Çünkü toplumda hakların gasbedilmesi çok büyük bir faciadır. Bu sebeple, nerede ve ne şekilde olursa olsun bir hak ve hukuk gaspı olan her türlü ayrımcılıktan uzak durulmalıdır.  Bu konuda Kur’an-ı Kerim’in çağrısı şöyledir: “Ey inananlar! Allah için adâleti ayakta tutup gözeten şâhitler olun. Bir topluluğa olan öfkeniz sizi adaletsizliğe sürüklemesin; âdil olun..”[13]   Nitekim Hz. Peygamber de kendisine suç işleyen soylu bir kimse hakkında imtiyazlı davranılması ricasında bulunan sahabeye hitaben:  “Sizden önceki ümmetlerin helak olmasının sebebi, içlerinden şerefli birisi hırsızlık yaptığında onu cezasız bırakıp zayıf biri aynı suçu işleyince onu cezalandırmalarıdır. Allah’a yemin ederim ki, Muhammed’in kızı Fâtıma da hırsızlık etse, cezasız bırakmazdım”[14] buyurmakla kalmamış,  adâleti toplum hayatının bütün alanlarına yayma konusunda evrensel açıklamalarda bulunmuştur. Hatta Hz. Peygamber, henüz risâlet göreviyle sorumlu tutulmadan önce cahiliye dönemi Mekke’sinde birkaç gönüllü insanla birlikte insan hakları alanında mücadele vermek üzere kurulmuş olan “Hılfu’l-Fudûl/Erdemliler Topluluğu”da görev ve sorumluluk üslenmiştir. O, bu kuruluş kanalıyla Mekke’de malı gasbedilen, iffeti kirletilmek istenen,  din özgürlüğü engellenen, hayatına kastedilen nice insanların hakkını ve hukukunu savunmuştur. Toplumda sosyal barış ve güvenin kaynağı, adâlet ve hakkaniyet ilkelerine uygun davranmaktır.[15]   Çünkü adalet duygusunun yara aldığı bir düzende güven olamayacağı için toplumsal barış yara alır ve medenileşme yolunda ilerleme akamete uğrar.

2. Cinsiyet Ayrımcılığı

Cahiliye Arap toplumunda varlıklı ve hür kadınlar nispeten kendi konumlarını korumada bir ayrıcalığa sahip olmakla birlikte,  yoksul hür kadınlar ve cariyeler,  gerek aile içinde ve gerekse çevrelerinde hükmetme ve saygınlık görme bakımından varlıklı hür kadınların derecesine yaklaşamamışlardır. Cahiliye Arap telakkisinde kadın, işi gücü erkekleri kandıran, baştan çıkartan, ayartan, haklar bakımından erkeğin dununda bir varlık olarak görülür, efendisi tarafından her türlü şiddete maruz bırakılırdı.  Kadının ebedi olarak herhangi bir konuda görüş ileri sürme ya da görüşüne başvurulma gibi bir yetkisi ve salâhiyeti yoktu. Böyle bir zihniyette kadının değersizliğini anlatan; “kadınlarla istişare ediniz, fakat onlara muhalefet ediniz” sözü, cahiliye toplumunda yaygın bir kullanım alanına sahip olmuştur. [16]

Cahiliye Arap toplumunda hür kadınlar erkek çocuk doğurduğu zaman toplum nezdinde sosyal itibar kazanmalarına rağmen, cariyelerin veya gazvelerde esir alınan kadınların hiçbir değeri ve itibarı yoktu. Arap,  cariyesiyle dişi devesini bir tutar ve hatta aralarında hiçbir fark da gözetmezdi. Bazıları genç ve güzel cariyelerini toplayarak bunları ticaret sermayesi yapar ve seks işçisi olarak çalıştırırdı.[17]

Cahiliye Arap toplumunda bir baba kızını, alacağı bedele göre istediği erkeğe verebilirdi. Kızın rızasını almaya lüzum görülmezdi. Cahiliye insanının zihniyetinde kız çocuğunun eş seçme hakkı ve özgürlüğü yoktu. Hele hele evlilikte bir kızın bakire olmadığı ortaya çıkarsa, bu bir musibet ve kızın ailesi için bir leke, bir ar, onurun zedelenmesi ya da namusun ihlâli anlamına gelirdi. O lekeden kurtulmanın tek yolu,  aile meclisinin verdiği kararla, kızın öldürmesiydi. Bu bir töre cinayetiydi. Ayrıca, kız çocukları horlanırdı. Arap, doğan çocuk erkek olduğu takdirde sevinir, velime yemeği verir, şenlik yapar ve hatta iftihar ederdi. Kız çocuğu doğduğu zaman utanır, sıkılır, kızarır ve aile için bir uğursuzluk ve felâket habercisi olarak görürdü.[18]   Kadının aleyhine olan bu psikolojik tutumdan daha da ileri gidilerek fiziksel anlamda kız çocukları diri diri toprağa gömülürdü. [19] Kur’an-ı Kerim’de kız çocuklarını diri diri  öldürenlerden ne sebeple öldürdüklerinden sorguya çekileceklerinden bahsedilir: “Diri diri toprağa gömülen kıza, hangi günah sebebiyle öldürüldüğü sorulduğunda..”[20]

  İslâm gelişiyle birlikte her türlü cinsiyet ayrımcılığını ortadan kaldırmış,  kadın ve erkeğin bir bütün olduğunu ortaya koymak suretiyle her iki cinsin de Allah’ın teklifleri karşısında eşit düzeyde sorumlu olduğunu bildirmiştir. Nitekim Hz. Peygamber de bir insan hakları bildirgesi olan veda hutbesinde bizzat kadına karşı yapılan olumsuz ayrımcılığa son verilmesini istemiş ve bu konuda pozitif ayrımcılıktan yana evrensel ilkeler vazetmiştir: “Kadınların haklarını gözetmenizi ve bu hususta Allah'tan korkmanızı tavsiye ederim. Siz kadınları, Allah emaneti olarak aldınız; onların namuslarını ve iffetlerini Allah adına söz vererek helal edindiniz. Sizin kadınlar üzerinde hakkınız, onların da sizin üzerinizde hakları vardır..”[21] Bütün bu uyarılara rağmen yaşadığımız çağdaş dünyada hala kadınlara karşı her türlü şiddet uygulanıyor ve bunun çoğu da ölümcül sonuçlar doğuruyorsa,  bunun sorumlusu sadece İslam değil, cahiliye zihniyetinin gönül ve kafalardan hala silinip atılamaması gerçeğidir.

3. Irk Ayrımcılığı

Hz. Peygamber’in getirdiği değerler sisteminde renklerin ve dillerin farklılığı,  Allah’ın bir âyeti olarak nitelendirilmiştir.[22] Kur’an’a göre insanlar, aynı kökten gelmişlerdir.[23]  Ontolojik anlamda bir farklılık söz konusu değildir. Bu konuda nebevî mesajın evrenselliğine ışık tutacak şu ilke çok önemlidir: “Allah sizin zenginliğinize ve fiziki şeklinize bakmaz; O, sizin gönlünüze ve davranışlarınıza değer verir.”[24] Dolayısıyla, etnik köken ayrımcılığı, insan hakları bakımından bir zulümdür. Bu konuda Hz. Peygamber’in uyarısı çok özlü ve anlamlıdır: “Irkçılık davasına kalkışan bizden değildir.”[25];“Sizin hepiniz Âdem’in neslindensiniz. Âdem de topraktan yaratılmıştır. Arabın, Arap olmayanlar üzerinde veya Arap olmayanın Arap karşısında üstünlüğü yoktur. Bu üstünlük ancak Allah’tan korkmakla (takva ile) olur”.[26]

 Görüldüğü gibi nebevî mesajın söylemlerinde bütün insanlığı kucaklayacak düzeyde evrensel bir dil kullanılmıştır.  Yaşadığımız çağdaş dünyada hala etnik çatışmalar yaşanıyorsa bu İslam’ın ayıbı değil, cahiliye zihniyetinin yeniden hortlatılmasıdır. Nitekim Hz. Peygamber, annesinin renginin siyah olmasından dolayı, bir başka Müslüman’ı ayıplayan bir sahabeye: “Sende hala cahiliyeden bir şeyler kalmış”[27] buyurmak suretiyle,  renk ayrımcılığını cahiliye ahlakı olarak nitelendirmiştir.

4. Sınıf Ayrımcılığı

Kur’an-ı Kerim’e göre insanoğlunu ’büyüklük taslamaya sürükleyen sebepler arasında, kendisini ‘seçkinci’ görmeye dayalı sınıf ayrımcılığı gelmektedir.[28] Özellikle cahiliye zihniyetinde varlıklı olmak,  seçkinci olmanın ve kendisini Allah’tan müstağni görmenin bir göstergesi sayılırdı. Bu duygu onlarda dünyevîleşmeyi artırmış, Allah’a rağmen yaşamanın kapılarını açmıştır. Kehf Suresi’nin 32’den 36. âyete kadar geçen âyetler grubunda bu durum çok güzel tasvir edilir. Allah’ın yerine serveti koyan, sahip olduğu servetin kendilerinde ebedilik düşüncesi meydana getireceği düşüncesine kapılan[29] bu kesim, hem yaşam biçimleriyle ve hem de sözleriyle; kıyameti, ölüm ötesi hayatı ve nübüvveti inkâr etmişlerdir.[30]

Kur’an-ı Kerim’de aynı zihniyetin dini alanda da seçkinciliğe soyunduklarına birçok örnek vardır. Medyen toplumunun seçkinleri, Şuayb (a.s)’ı ve ona inananları; inançlarından irtidat etmeye, eğer etmezlerse, doğup-büyüdükleri ülkelerini terk etmeye çağrılmışlardır: “Ey Şuayb! Andolsun, ya kesinlikle bizim dinimize dönersiniz ya da mutlaka seni ve seninle birlikte inananları memleketimizden çıkarırız.”[31] Bir başka örnek de Hz. Peygambere karşı, cahiliye zihniyeti tarafından reva görülmüştür.  Nitekim İslam’ın Mekke döneminde bir avuç iktidar seçkini,  yeni daveti sevimsiz göstermek için başta Hz. Peygamber olmak üzere ona inananlar hakkında olmadık yalanlar uydurarak karşı koymuşlar, bütün toplum kesimlerini direnişe çağırmışlardır.[32] Kaldı ki bu yeni davet,  toplumu, siyasi nüfuz ve hâkimiyetin baskısından kurtararak sosyal adaletin yüksekliği, birinin diğerine renk, servet ve makam açısından farklılığının olmadığı, ancak kişinin topluma faydalı ve hayırlı işiyle üstün olabileceği ve insanlık itibarını kazandıran yeni duruma toplumu dönüştürmeyi amaçlamakta idi. Bilindiği gibi İslam’ın ilk yıllarında Hz. Muhammed (a.s)’ın çevresinde toplanan inananlar arasında az sayıda varlıklı kimseler olmasına rağmen çoğu, kölelikten gelme yoksul kimseler vardı.   Kureyş’in ileri gelenleri, statü ve değerler açısından bu kişileri küçümsüyor,  yoksul Müslümanlarla birlikte aynı statüde değerlendirilmeyi uygun görmüyor, kendileri geldiğinde onları çevresinden uzaklaştırmayı teklif ediyorlardı. Bunun üzerine Yüce Allah Elçisini şöyle uyarmıştı:  “Rab’lerinin rızasını isteyerek sabah akşam O’na dua edenleri (fakirleri, yoksulları), yanından kovma. Onların hesabından sana bir şey yok, senin hesabından da onlara bir şey yok ki onları kavasın. Eğer kovarsan zalimlerden olursun."[33] Hz. Peygamberin şahsında bu uyarı, bütün Müslümanlar için geçerli takip edilmesi gereken temel bir ilke olmuş,  insanlara statü ve ekonomik farklılıklarından dolayı ne imtiyaz tanınmış ve ne de farklı muamele uygulanmıştır. İslam’da değer ölçüsü, Allah’a karşı sorumluluk bilinci taşımak olarak görülmüştür.

SONUÇ

Cahiliye bilgisizliğin, bilgisizce hareket etmenin, yaptığı şeyin sonucunu düşünmemenin, Allah’ı ve O’nun ayetlerini anlamamanın, Allah’a isyan etmenin ne kadar kötü olduğunu idrak edememenin sembol kavramıdır. Birey ve toplumlar, şahsi kaprislerini ilahlaştırdığı, Allah’a rağmen bir hayatı yaşadıkları takdirde, dün olduğu gibi bugün de her türlü sömürü, kavmiyetçilik, tarafgirlik, güçlülerin zayıfları ezmesi, cinsiyet ayrımı, dışlanma, ötekileştirme, zorbalık, zulüm ve insan hakları ihlalleri yaşanmaya devam edecektir.  İnsan onurunu koruma, ancak ilahi öğretiye inanma ve yaşama ile sağlanabilir.  Zira tevhide dayalı bir dünya görüşü ve yaşam tarzını benimsemeyenler gerçek anlamda ne mahallî ve ne de küresel ölçekte adaletin ve merhametin sözcüsü olamazlar. Çiğnenen insan onurunu yeniden sağlamanın yolu, izzeti,  Allah ve resulünün getirdiklerinde aramaktan geçer.