CİNÂYETLER BAHSİ
METİN
Konunun rehinden sonraya alınmasının sebebi
şudur: Rehin, malı korumak içindir. Cinayetin
hükmü de canı korumak içindir. Mal, cana bir vesile olduğu için rehin
cinayetten önce gelmiştir.
Cinâyet: Sözlükte yapılan bir
kötülüğün adıdır. Istılâhta ise mala ve cana karşı işlenen haram bir
fiilin adıdır. Fakihler gasp ve
hırsızlığa mala karşı işlenen,
cinayeti de cana ve organlara karşı
işlenen fiillere tahsis etmişlerdir.
Kendisine; kısas, diyet, kefaret,
uhrevî mesuliyet veya mirastan mahrumiyet hükmü taalluk
eden
öldürmeler beş çeşittir. Aslında
öldürme çeşitleri çoktur; recm (zina suçundan dolayı taşlanarak
öldürme), asmak, harbîyi
öldürmek gibi olanlar bu beş çeşidin
dışındadır. Beş çeşit olan öldürme
şunlardır:
Birincisi Taammüden öldürmedir: Bir adamın herhangi bir yerine yaralayıcı bir âletle kasten vurup
öldürmektir. Silâh, demirden olan
ağırlıklar (Cevhere), inceltilmiş sopa, cam, öldürecek yere
batırılan iğne (Bûrhân), inceltilmiş
kamış kabuğu ve ateş, taammüden öldürmede kullanılan
yaralayıcı aletlerdir. Ateş de
deriyi yarar ve boğazlama işini
gerçekleştirirse böyledir. Eğer hayvanın
boğazlanma yerine ateş konulsa
ve damarları yaksa, kan çıkarsa o hayvanın eti yenir. Kan akmazsa
yenmez. Kifâye'de de böyle denilmektedir.
Ben derim ki: Vehbâniye Şerhi'nde
«Güç sarfedilerek kesilenleri
ye, böyle olmayanları yeme»
denilmektedir. Burhan'da da: «Ağırlık
ölçümünde kullanılan kilolar gibi, keskinleştirilmemiş olan
demirle öldürme konusunda iki rivayet
vardır: Zahir olana göre o amden
öldürmedir. Müctebâ'da,
içerisinde ateş olmasa bile fırında kızartmanın kısası
gerektirdiği belirtilmektedir» denilmektedir.
Musannıf'ın Muînü'l-Müftî adındaki eserinde:
«İğne öldürücü bir yere batırılırsa kısas
gerekir, başka
bir yere isabet ederse kısas
gerekmez» denilmektedir. Burası iyi zaptedilsin. Ebû Yûsuf,
Muhammed ve diğer üç mezhep imamına
göre; bünyenin dayanamayacağı büyük bir tahta gibi bir
şeyle vurmak taammüden öldürmedir.
İZAH
«Cinayetin hükmü ilh...» Kısas veya diyet,
kefâret ve mirastan mahrumiyettir. T.
«Mal cana vesiledir ilh...» Cana taallûk ettiği ve önemine binaen, Cinayetler bahsinin Rehin
bahsinden daha önce gelmesi gerektiği tarzındaki sözlere cevaptır. T.
Ben derim ki: Rehin, kendisinden önceki konuyla münasebeti hakkında söylenilenler burada böyle
bir izahın yapılmasına ihtiyaç hissettirmez.
«Cana ve organlara karşı işlenen yasak
fiillere cinayet denilir ilh...»
Yani bu konuda fakihler cinâyeti
bu manada almışlardır. Yoksa hacdaki cinayetler insanın canına
da, organına da bağlı değildir.
Ama fakihler bunlara da cinayet
derler. Şurunbulâliye.
«Aslında öldürme çeşitleri ilh...» Buradaki öldürme
ile anılan öldürmeler kastedilmese bile, öldürme
çeşitlerini beşle sınırlandırmak doğru değildir.
Burada maksat, harâm olan öldürmedir. Dolayısıyla kısas ve recm gibi
şeran caiz olan öldürmelere
şamil olmaz.
«Kasten vurmaktır ilh...» Bu
ifade ile, insanın uzuvlarından
herhangi birisini yaralama
tarzındaki
cinayet (Cinâyet-u ma
dûne'n-nefs) tarifin dışında
bırakılmıştır. Şâ'dî.
Musannıf tarifinde: «Bir kimseyi
taammüden öldürmektir» demedi. Çünkü
az sonra Şârihin de
zikredeceği gibi: Bir kimse birisinin eline vurmak istese
ve âlet boynuna isabet etse; bu da amden
öldürmektir. Ama başka birisinin boynuna gelse, hataen öldürmektir. Onun için Müctebâ'da:
«Amden olduğu için öldürmeyi
kastetmiş olması şart değildir» denilmektedir. Şârih'de:
«Vücûdunun her hangi bir yerine» sözüyle buna işaret etmiştir. Musannıf: «Kasten vurması»
sözüyle hataen öldürmeyi,
«Yaralayıcı bir aletle» sözüyle de diğer öldürme çeşitlerini tarifin
dışında
bırakmıştır.
«Yaralayıcı bir âletle ilh...»
Bir vuruşun kasten olduğu, ancak bir
deliller anlaşılabileceği için amden
öldürmede âletin yaralayıcı olması şart kılınmıştır. Katilin öldürücü
bir âlet kullanması ise, kasten
öldürmenin delilidir. Burada
delil, medlul (amden öldürme) makamına geçmiştir.
Çünkü şer'î
meselelerdeki zannî bilgilerde deliller, medlûlleri yerine
kaim olurlar. Minah.
Bu durumda, şâhitler öldürmenin
taammüden olduğunu söylemeseler bile
kısas gerekir. İtkânî
bunu açıkça söylemiştir. Ve yine böyle bir aletle
öldürmüşse katilin : «Ben onu öldürmeyi
kastetmemiştim demesi kabul edilmez. Ama taammüden öldürmeyi
ikrar etse ve: «Ben başkasını
öldürmek istemiştim» dese bu, hataen öldürme sayılır. Çünkü hataen öldürme daha aşağıdır.
Bu
meselenin tamamı Remlî haşiyesinde vardır. Onu inşallah
«Öldürmeye şahitlik» Bâbı'nda
zikredeceğiz.
«Cevhere ilh...» Onun ibaresi şu
şekildedir: «Taammüden öldürme:
kişinin birisini kılıç, bıçak,
mızrak, hançer, ok, iğne ve tığ gibi demirden olan bütün âletlerle kasten öldürmesidir. Aletin kılıç
gibi kesici veya demirci çekici ve demir parçası
gibi ezici olması arasında
fark yoktur. Aynı şekilde
âletin ekseriyetle öldürücü olup
olmaması da fark etmez. Zâhir-i
rivâyete göre demirden olan âletin
yaralayıcı olması şart değildir. Çünkü demir öldürmek için yapılmıştır. Allah-u Teâlâ:
«...Biz pek sert
olan ve insanlara birçok faydası bulunan demiri varettik» buyurmuştur.
Tunç, kurşun, altın ve
gümüş gibi demire benzeyen bütün madenlerin hükmü de aynıdır.
Maddenin ezici veya ufalayıcı
olması arasında fark yoktur.
Hatta bir kimse kurşun ve tunç çubukla
vurduğu zamanda olduğu gibi,
bu madenlerden yapılan bir ağırlıkla
birini öldürse yine kısas gerekir.»
Tahâvî, İmâm Ebû Hanife'nin demir
ve benzeri madenlerde de yaralayıcı olma özeliğine itibar
ettiğini rivâyet etmiştir. Sadr.
Eş-Şehid: Bu görüşün daha sahih
olduğunu söyler. İleride geleceği üzere
Hidâye ve diğer bazı
kitaplarda bunu tercih
etmişlerdir.
Ben derim ki: Her hâlükârda kurşunla öldürmek amden öldürmektir.
Çünkü o demir cinsindendir ve
yaralayıcıdır. Bu şekildeki ölüme kısas uygulanır. Ama yaralamadığı zaman, Tahtâvî'nin Şelebî'den
naklettiği üzere Tahâvî'nin rivayetine
göre kısası gerektirmez.
«İnceltilmiş odun» Yani yontulmak suretiyle keskin bir hale getirilen sopa. Bundan maksat
bazılarının zannettiği gibi bir
tarafında demir olan sopa değildir.
«Öldürecek yere batırılan iğne» İhtiyar'da şöyle
denilmektedir. «Bir adama iğne ve benzeri bir şeyi
kasten batırıp da onu öldüren
kimse hakkında Ebû Yûsuf, Ebû Hanife'den kısasın gerekmediğini
rivayet etmiştir. Çuvaldız ve
benzeri şeylerle öldürmede kısas gerekir. Çünkü âdeten iğne ile,
öldürmek kastedilemez,
çuvaldızla kastedilir. Diğer bir rivâyete göre ise iğneyi
öldürücü bir yere
batırır ve adam ölürse batıran
öldürülür. Başka bir yere batırırsa
öldürülmez.»
Bezzâziye'nin bir yerinde: «Bir kimse birisine iğne batırsa ve
adam ölse kısas uygulanır. Çünkü
itibar demiredir»; bir başka yerinde ise: «Ancak öldürücü bir yere batırdığı zaman gerekir; ısırmak
da aynıdır» denilmektedir.
Vehbâniyye Şerhi'nde, Zâhir rivâyete göre, iğne iIe
öldürmede kısasın olduğu ifade edilmiş,
Kuhistânî'de de fetvânın buna göre olduğuna işaret edilmiştir. Bâniyye'de ise iğneden dolayı
kısasın olmadığı kesin bir dille belirtilmiştir.
Ben derim ki: Rivâyetlerin arasını birleştirmek için kısas
gerektiren öldürmenin iğneyi öldürücü bir
yere batırmakla kayıtlı olduğunu söylemek mümkündür.
«Çünkü ateş deriyi yarar
ilh...» Bu, ateşle öldürmenin taammüden öldürme olduğunu beyândır.
«Burhan'da ilh...» Müellif bu üç
nakli: «Güç ile boğazlananı ye aksi halde
yeme» sözündeki genel
hükmü nakzetmek için nakletmiştir. O açıktır. Çünkü boğazlamakta
şart olan damarları kesmek ve
kanı akıtmaktır. Bu da terazide kullanılan ağırlık ölçüsüyle, kızarmış
fırınla ve iğneyle
gerçekleşemez. Bu yüzden daha
önce söylediği halde iğne meselesini
burada yine tekrarladı. Anla.
«Zâhir olana göre bu amden
öldürmedir ilh...» Demirle öldürmede âletin yaralayıcı
oluşunun şart
sayılmadığına binaen böyle demiştir.
«İçerisinde ateş olmasa bile ilh...» Yani sahih olana
göre. Kuhistâni. Yine orada şöyle
denmektedir:
Eğer bir kimse birisini iple bağlasa, sonra da içerisinde kaynar
su bulunan bir kazana atsa ve adam
anında ölse veya içerisinde sıcak
su bulunan bir kazana atsa ve cesedini pişirse, adam bir müddet
sonra ölse bunu yapan öldürülür. Zâhiriyye'de de böyle denilmektedir.
METİN
Amden öldürmenin hükmü günahkâr olmaktır (yani uhrevî mesûliyettir). şüphesiz bunun haramlılığı
küfrü gerektiren bir sözü
söylemenin haramlığından daha şiddetlidir.
Çünkü mükreh (zorlanan)ın,
küfrü gerektiren bir söz
söylemesi caizdir, birisini öldürmesi ise
caiz değildir. Yine amden
öldürmenin diğer bir hükmü de
aynı ile kısastır. Karşılıklı rıza olmadan ceza malla ödenemez.
Taammüden öldürmenin, diyet miktarı veya daha fazla bir mal karşılığında sulh olunarak
cezalandırılması câizdir. İbn-i Kemal Hakâîk'ten naklen : «Amden öldürmede kefâret yoktur. Çünkü
o büyük bir günâhtır. Kefârette ise ibâdet manası vardır. Dolaysıyla
o, kefâretle karşılanamaz»
demektedir.
Ben derim ki: Hâniye'de: «Bir
kimse kölesini veya başkasının
kölesi olan oğlunu amden öldürürse
kendisine kefâret gerekir.» denilmektedir.
İZAH
«Küfrü gerektiren bir söz söylemenin haramlığından daha şiddetlidir.»
Yani sûreten küfür olan
sözden daha şiddetlidir. Çünkü
kişi ikrâh-ı mülci' ile zorlansa, kalbi iman ile dolu
olduğu halde
canını kurtarmak için küfür kelimesini
söyleyebilir. Ama bir başkasını
öldürmesi için ölümle tehdit
edilse onu öldüremez. Çünkü
canlar eşittir. Musannıf bu sözüyle
kalben küfrü, hükmün dışında
bırakmıştır. Zira o çok dana şiddetlidir. Ve hiçbir halde câiz
değildir.
Cevhere'de şöyle denilmektedir: «Bil ki, haksız yere birisini öldürmek,
Allah'ı inkârdan sonraki en
büyük günahlardandır. Katilin tevbesi kabul edilir. Eğer bir adam bir müslümanı öldürür
ve tevbe
etmeden ölürse kesinlikle cehenneme gideceği söylenemez. Diğer günah işleyenler gibi Allah'ın
dilemesine bağlıdır. Eğer cehenneme girerse orada ebediyen kalmaz.»
Müslümanı kasten öldürenin
ebediyen cehennemde olacağını bildiren
âyet ise, ya onu mümin
olduğu için öldürmek veya öldürmeyi
helâl sayarak öldürmekle tevil
edilir, ya da «ebediyen
kalmak»tan maksat uzun müddet kalmaktır. Şârih aşağıdaki faslın sonunda; Vehbâniye'den naklen:
kendisini kısas için teslim etmedikçe katilin tövbesinin sahih olmadığını söyleyecektir.
«Onun hükmü kısastır ilh...» Kısas, kâtilde
ve maktûlde bazı şartların tahakkuku ile gerekli
olur.
Gelecek olan fasılda bunlar anlatılacaktır.
«Amden öldürmenin cezası malla
ödenmez ilh...» Yani
öldürülenin akrabasının, kâtilin rızası
olmadan diyet alma cihetine gitmeleri
caiz olmaz. Bu, İmâm Şâfiî'nin de bir görüşüdür. Diğer
görüşüne göre ise vâcip olan, diyet
veya kısastan birisidir,
muayyen
birisi değildir. Görüşlerin
delilleri mufassal eserlerde vardır.
«Karşılıklı rızâ ile sulh caizdir ilh...» Yani bize göre
amden öldürmede kısas gerekli olduğu zaman
bu cezâ ancak sulh yoluyla mala dönüştürülebilir.
«Diyet miktarıyla veya daha fazlasıyla ilh...» Musannıf bunu mutlak olarak zikretti. Dolayısıyla
sulh
olunan bedelin diyetin cinsinden veya
başka cinsten, peşin ve vâdeli
olması caizdir. Cevhere'de de
böyle denilmektedir. Cevhere sahibi Şâfiî'nin farklı görüşüne de işaret
etmiştir. Şâfiî'nin ikinci
görüşüne göre: Diyetin cinsinden olan bir malla fakat daha
fazlasına sulh etseler caiz olmaz. Çünkü
bu ribâdır. Birinci görüşüne
göre ise sahihtir. Konunun tamamı
Kifâye'dedir.
«Çünkü o büyük günahtır. ilh...» Bu Rasulullah'ın şu sahih hadisiyle sabittir: «Büyük günahların en
büyüğü Allah'a ortak koşmak, adam öldürmek, anaya babaya isyan etmek, yalan söylemek veya
yalancı şahitlik yapmaktır.» Hadisi Buhâri rivayet etmiştir.
«Kefârette ibâdet manası vardır.
ilh...» Oruç ve köle azadetmek, kefâret
olarak yapılan şeylerdir.
Dolayısıyla kefârette hem
ibadet, hem de ceza manası vardır. Onun için sebebin de, yasak ve
mubaha muhtemel olması gerekir. Ta ki hataen öldürmede olduğu gibi ibâdet
mubâha, cezâda
yasağa karşılık olsun.
Şüphesiz hataen öldürmede ibaha
manâsı vardır. Amden öldürme ise
zinâ, hırsızlık ve ribâ gibi sırf
büyük günahtır. Taammüden öldürme, hataen öldürmeye
kıyaslanamaz. Çünkü kefâretlerin
miktarları bellidir. Kıyasla
sabit olmazlar. Çünkü hataen öldürmenin günahı daha azdır. Konunun
tamamı mufassal kitaplarda vardır.
«Ama Hâniyye'de ilh...» Meâkıl bölümünün sonunda.
Ben derim ki: Ama Hâniyye'deki
ifade. Nihâye, İnâye, Mirâc gibi şerhlerdeki ifadeye
muhaliftir.
Çünkü oralarda; «Oğlunu amden
öldüren baba ve dar-ı harpte müslüman
olup ta henüz dâr-ı
İslâm'a göç etmeyen birisini
amden öldüren müslüman gibi kendilerine kısas
gerekmeyenlere veya
amden adam öldürüp de kısas gerekenlere
kefâret yoktur.» denilmektedir.
Düşün.
METİN
İkincisi: Amde benzer öldürmedir. Bir kimsenin, başka birini
sayılanların dışında, -büyük taş, büyük
sopa bile olsa- yaralayıcı olmayan bir âletle, kasten
vurarak öldürmesidir. Bu İmâm-ı Azam'a
göredir. Diğer İmâmlara göre
büyük taş ve büyük sopa ile öldürme amden öldürmedir. Bunun
hükmü günâh, kefâret ve âkile
üzerine diyet-i muğallaza dır. Bununla ilgili
açıklama ilerde
gelecektir. Öldürme âletine bakarak bu, hataen öldürmeye benzediği için kısas yoktur. Ancak bir
kimse aynı fiili tekrarlarsa
devlet başkanının onu siyaseten öldürmeye yetkisi vardır. İhtiyâr.
Diyet-i Muğallaza: Amde
benzeyen bir şekilde öldürmeden dolayı
ödenmesi gereken diyettir.
Diyetler deve cinsinde
verildiğinde nazar-ı itibara alınır.
Organlardan birine karşı yapılan
amde benzeyen cinayet kastî sayılır, kısası gerektirir. Cana karşı
işlenen cinayetin dışında amde benzeyen cinayet söz
konusu değildir.
İZAH
«Amde benzeyen iLh...» Buna
«hataya benzeyen» de denilir. Çünkü bunda, failin kasten vurmasına
itibarla kastilik manası; öldürmeyi istememesi itibariyle
de hata manası vardır. Zira âlet öldürücü
bir âlet değildir. Bu Dürer ve
Kuhistânî'den nakledilmiştir. İtkânî
buna Hatau'l-Amd da denildiğini
ilâve etmiştir.
«Büyük taş ve sopa ilh...» Eğer bunlar küçük iseler, ittifakla
amde benzeyen öldürmedir.
«Diğer İmâmların hilâfına; ilh...» Ebû Yûsuf, Muhammed ve diğer üç mezhep İmâmı
kastedilmektedir. Bunlara göre
büyük taş ve sopa ile öldürmek amden
öldürmedir.
Kuhistânî şöyle der: Musannıfın zikrettiği günâh, kefâret ve kısas gibi
hükümler, hem amden, hem
de amde benzeyen öldürmede İmâm Ebû
Hanife'ye göre lâzım olduğu gibi, Ebû Yûsuf ve
Muhammed'e göre de lâzımdır.
Ancak onlara göre amden öldürme;
çoğunlukla öldüren bir âletle
kasten vurmak, amde benzeyen ise,
çoğunlukla öldürücü olmayan bir âletle vurmak sonucu olan
ölümdür.
Az bir suda boğarak öldürmek tüm İmâmlara göre amden öldürme
de amde benzeyen öldürme de
sayılmaz. Bir kimse bir kuyuya
atılsa, dağdan veya damdan aşağı atılsa ve kurtuluş
umudu olmasa
bu, İmâm Ebû Hanife'ye göre amde benzeyen, Ebû Yûsuf ile
Muhammed'e göre ise amden öldürme
sayılır. Tetimme'de belirtildiğine
göre; İmâm Ebû Hanîfe'nin kavli ile fetvâ verilir. Bu meselelerin
tamamı gelecek olan fasılda beyân edilecektir.
Mi'râc'da, Müctebâ'dan naklen; Ebû Hanîfe'ye göre amde benzeyende itlâfın
değil, te'dibin
kastedilmiş olmasının şart olduğu bildirilmektedir.
«Amde benzeyen öldürmenin hükmü
uhrevî mesuliyettir ilh...» Çünkü kişi kasten
vurmuştur. Mekkî,
Burhan'dan naklen.
Zeylaî'nin sözünden anlaşıldığına göre; onun günâhı, öldürmekden
dolayı değil, vurmaktan
dolayıdır. Zeylaî şöyle demektedir: «O öldürmek günâhını
değil, vurmak günâhını işlemiştir.
Çünkü
öldürmeyi değil, dövmeyi kastetmiştir. Kefâret ise, hataen
vuku bulan öldürme sebebiyle gereklidir,
vurmak sebebiyle değil.»
Burhan'ın: «Kasten vurduğu için»
tarzındaki ta'lili de buna delâlet
eder. Şu var ki, Zeylaî'nîn
gerekçesi iddiası ile çelişki
arzetmektedir. Eğer günâhın gerekçesinin
kasıt olduğu söylenirse;
öldürmeyi kastederse öldürmenin günâhını, dövmeyi
kastederse de dövmenin günâhını alması
gerekir. Böyle olursa bu sözün geçerliliği
olur.
Diyet-i Muğallaza» Yâni yüz
deve verir. Eğer diyeti
deveden başka bir şeyle öderse
mugallaza
olmaz. Kuhistânî. Diyet deveden ödenirse, iki, üç, dört ve beş yaşına basmış olan diş, develerden
1/4 er oranıyla ödenir.
«Âkile üzerine ilh..» Yani katilin yardımcıları üzerine Kuhistânî. Bu meseledeki
temel prensip şudur:
Sonradan ârız olan (sulh v.s.
gibi) bir manadan dolayı değil de, daha başlangıçtan
itibâren, öldürme
sebebiyle vâcip olan her diyet,
hataen öldürmeye kıyasla, âkileye aittir. Bu, üç senede ödenir.
Hidâye.
«Daha başlangıçtan itibâren» sözü ile, amden öldürmeden sonra sulh yoluyla
vâcip olan diyet ve
babanın oğlunu kasten öldürmesi
sebebiyle vâcip olan diyet hükmün dışında tutulmuştur. Kifâye.
Sözün özü; günâhı ve diyetteki
tağliz (amde benzeyen öldürmedeki diyet)in dışındaki her konuda,
amde benzeyen öldürme, hataen öldürme gibidir.
Şu iyi bilinmelidir ki; taammüden
(kasten) birisini öldürmekten veya bir organına karşı kasten
işlenen cinâyetten dolayı ödenmesi gereken diyet, kâtil
(ya da cânî)in malından ödenir. Bu
cinâyetlerin hatâen vukûu halinde ise, diyet âkile tarafından ödenir. Şibh-i amd (amde benzeyen)de
ise; eğer adam ölmüş ise diyet âkileye, bir uzvu telef olmuşsa câniye aittir. Fidye
diyet miktarına
erişse bile hüküm aynıdır.
«Bunun tefsiri gelecektir. ilh...»
Yani, kefâret, diyet
ve diyeti muğallazanın tefsiri diyetler konusunda
âkilenin tefsiri de meâkil bahsinde gelecektir.
«Ancak bu tür cinâyeti tekrarlarsa
ilh.. » Bu ifâdenin zâhirinden, -iki defa da olsa- tekrarlarsa, devlet
başkanının siyaseten öldürebileceği anlaşılmaktadır. Gelecek
fasılda anlatacaklarımız da buna
delâlet etmektedir.
«Organlara karşı işlenen cinâyette şibh-i amd (amde benzeyen)
yoktur ilh...» Çünkü bu, belirli bir
alete mahsus değildir. Dolayısıyla bu tür cinâyetlerde şibh-i amd tasavvur
edilemez. Cana kıyma ise
bunun aksinedir. Konunun tümü Zeylaî'dedir.
METİN
Üçüncüsü, Hataen öldürmedir. Bu
da iki çeşittir:
A - İşleyenin zannına göre hata:
Birisini, av veya harbî ya da mürted zannederek silâh atması ve
onun müslüman bir insan
olduğunun ortaya çıkması gibi.
B - Bizzat fiilin kendisindeki
hata: Kişinin bir hedefe veya
ava silâh atması, ama merminin bir
insana isabet etmesi, bir hedefe atması ve kurşun (ya da ok) un
hedeften sekip ya da hedefi geçip
birisine isabet etmesi, bir adamı hedef aldığı halde okun (kurşunun)
bir başkasını vurması, birisinin
eline vurmayı kastettiği halde başka birinin
boynuna isabet etmesi -eğer elini kastettiği kişinin
boynuna isabet ederse taammüden öldürme sayılır-, bir adamı vurmak istemesi, ama okun önce
duvara değip dönmesi ve bir adama isabet
etmesi hep hatâdır. Bu son durumda, atan duvara isabet
ettirmekle hatâ etmiştir. Okun
duvardan dönme sebebi başkadır. Hüküm en son sebebine izâfe
edilir. İbn-i Kemâl Muhît'ten
naklen. İbn-i Kemâl şöyle demektedir:
«Birisinin elinden bir odun veya
kerpiç düşüp de birisini öldürse,
bunda kasıt yoktur, fiilde hatâ tahakkuk
etmiş olur.» Bu meselede
Sadruşşeria'nın sözü de aynıdır.
Vehbâniye'de nazım olarak şöyle der:
«Birisini kasteden kişi başkasını
vurursa bu hatâdır, bunda kısas uygulanmaz.
«Uyuyan birisini kasteden
kişi eğer kan akıtırsa, onu kan
akar bir halde bırakırsa kısas
uygulanır.»
İZAH
«Üçüncüsü hatadır.» İbn-i Kemâl
«Cinâyet köleye bile işlense»
demektedir. İbn-i Kemâl'in bunu
söylemesine sebep, köle denilince akla önce
onun mal oluşunun gelişi sebebiyle, malların tazmini
gibi tazmin ettirileceği ve
âkileye vacip olmayacağının zannedilmesidir.
«Hatâ iki çeşittir ilh...» Çünkü meselâ her hangi bir şeye silâh
atmak, hem kalbin işine -o da kasıttır-
hem de yaralayan şeye -o
atmaktır- şâmildir. Eğer hatâ birincisinde olursa bu birinci çeşit,
ikincisinde olursa ikinci çeşit olur. İnâye.
«Onu av zannederek atsa ilh...»
Zan iddiasına itibar edilir mi, yoksa zannın tahakkuku mu gerekir ya
da ona şahitlik yeter mi meselesine dikkat etmek gerekir. T. Tahtâvî daha sonra bazı şeyler
nakletmektedir. Ama bunlar maksadı ifadeye kâfi gelmiyor. Biz onu inşaallah «öldürmeye
şahitlik
etmek» bâbında açıklayacağız.
«Okun dönmesi başka bir sebeptir. ilh...» Bu sebep, atmaktan
sonra okun duvara isabetidir.
«Bu konuda Sadruşşerîa'nın sözü
de aynıdır..» Sadruşşerîa; fiildeki hatûda; fâilden, kastettiği
fiilin
değil, başka bir fiilin sadır olmasını şart koştu.
Az önce geçen: «Kişi bir hedefe attığı zaman, hedefe
değse sonra sekse veya
hedefi aşıp bir adama
isâbet etse fiilde hatâ tahakkuk eder»
tarzındaki hüküm, Sadruşşerîa'nın lehinedir. Çünkü her iki
surette de şart mevcut değildir.
Birisinin elinden kasıt olmadan bir odun veya kerpiç düşse de bir
adamı öldürse fiilde hatâ
tahakkuk eder. Bunu İbn-i Kemâl
ifade etmiştir. Tahtavî: «Ama az sonra
bunun hatâ mecrâsına cârî
katil olduğu gelecektir» der.
«Eğer onu kan akarken bırakırsa ilh...»
Uyku hâli ile kayıtlanmasının sebebine
dikkat et! Daha önce
geçtiği üzere eğer iğne öldürücü
bir yere batırılırsa kısas gerekir. Her halde bunun illeti kastedilen
yerin öldürücü olmayan bir yer oluşudur. Eğer uyanık iken kendi kanını akmaya terketse, ölümü
kana nispet edilir. Düşünülsün.
METİN
Dördüncüsü: Hatâ kabilinden
sayılan öldürmedir. Uyuyan birisinin,
birinin üzerine yuvarlanarak
öldürmesi bu çeşittendir. Böyle birisi hata eden kişi gibi
mâzurdur. Bu şeklideki bir öldürmenin
hükmü; kefâret, âkilenin ödeyeceği
diyet ve günah (yani uhrevî sorumluluk)tur. Ama bunun günâhı
kasten adam öldürmenin
günahından daha aşağıdır. Kefâretin vâcip oluşu, uhrevî mesûliyetin
varlığını gösterir. Çünkü azimet terkedilmiştir.
İZAH
«Dördüncüsü hata kabilinden
sayılan ilh...» Şer'an bunun hükmü,
hatâen öldürmenin hükmüdür.
Ama aslında hataen öldürmeden daha aşağıdır. Çünkü uyuyan kişinin hiçbir kastı yoktur. Kefâretin
gerekli oluşu ise, birisini öldürmesi ihtimali olan bir yerde uyumuş
olmasından dolayıdır. Hataen
öldürmedeki kefâret de, ölüme sebep olacak
şeyden kaçınılmaması yüzündendir. Hatâ mecrâsına
cârî olan öldürme ile öldürenin mirastan
mahrûm olmasına sebep
de: Vârisin bizzat öldürmüş
olması ve aslında uyumadığı halde uyur görünür de bir an önce mirası elde etmek için kasten
öldürmüş olması ihtimalinin
mevcudiyetidir.
Damdan birisinin üzerine düşüp
onu öldüren, elindeki kerpiç veya
odun düşüp de birisinin
ölümüne sebep olan, bindiği hayvan bir adamı çiğneyip de onu öldüren
kimseler uyurken birini
öldüren gibidir. Çünkü bunların hepsinde
istenmeden masum birisinin öldürülmesi söz konusudur.
Kifâye.
«Çünkü azimet terkedilmiştir..»
Buradaki azimet, çok emin bir yerde uyumaya dikkat etmektir.
Kifâye'de şöyle denilmektedir: «Bu sorumluluk (günâh) öldürmenin günâhıdır. Çünkü çok emin bir
yerde uyumayı terketmek haddizatında günâh değildir.
Ancak bunun sonucunda öldürme fiili
gerçekleşirse o zaman günâh olur. Dolayısıyla kefâret;
kastî öldürme kadar günâh olmasa bile,
öldürmenin günâhından dolayıdır.»
METİN
Beşincisi de: -Tesebbüben (sebep olarak) öldürmedir. Devletin izni olmadan, kendisine
ait olmayan
bir yere taş koyan
veya kuyu kazan (ve böylece
birinin ölümüne sebep olan) kişi, tesebbüben
öldürenin misâlidir. İbn-i
Kemâl. Yol ortasına odun benzeri şeyler
koymak da aynıdır. Ancak, yolda
kuyu olduğunu bilen birisi kuyunun
üzerine yürürse durum farklıdır. Dürer.
Tesebbüben öldürmenin hükmü;
âkilenin ödemesi gereken diyettir. Kefâret ve katillikten dolayı
uhrevî mesûliyet yoktur. Fakat mülkü olmayan bir yeri kazdığı veya oraya taş koyduğu için
günahkâr olur. Tesebbüben
öldürmenin dışındaki öldürme çeşitlerinin hepsi, eğer katil mükellefse
-murisi öldürmesi halinde-mirastan
mahrum olmasını gerektirir. İmâm Şafiî hükümleri itibariyle
tesebbüben öldürmeyi hataen öldürmeye ilhâk etti.
İZAH
«Kendisine ait olmayan bir yere taş koyan ilh...» Yani bir
başkası yerini değiştirmediği
zaman. Ama
birisi değiştirse ve onun
sebebiyle bir adam ölse tazminat, yerini değiştirene aittir. Nitekim
Musannıf bu meseleyi ileride «Kişinin yolda ihdas ettiği şey» bölümünde anlatacaktır. «Kendisine
ait olmayan bir yer» kaydı hem
kuyu kazma, hem de taş koyma için geçerlidir.
Dürer. Eğer bunları
kendisine ait bir mülkte yaparsa
hakkı tecâvüz söz konusu değildir.
Dolayısıyla (birisinin ölümüne
sebep olmaktan dolayı) ne
kefâret ne de diyet gerekmez. T.
«Benzeri şeylerde ilh...» Yani karpuz kabuğu
gibi şeyler odunun benzeridir. Kâriu'l-Hidâye'nin
belirttiğine göre yola karpuz kabuğu atan, telef ettiği şeyi tazmin eder. Yola su dökmek de aynıdır.
Zehîra'da şöyle denilmektedir:
«Bunu El-Kitâb (Kudûri Muhtasarı) da mutlak
olarak söylemiştir.»
Bazı âlimler: «Dökülen suyun
üzerine geceleyin ve orada su olduğunu bilmeyen
birisi veya bir kör
bassa ve ölse suyu döken tazmin eder.» demişlerdir.
Taş veya tahta üzerinden yürümek de
aynıdır.
Alimlerden meseleye başka bir acıdan bakıp: «Eğer yolun
bir kısmına su döker kuru olan kısımdan
yürüme imkânı olursa tazminat yoktur» diyenler de vardır. Sâhibinin izniyle
birisinin dükkânının
önüne su dökse ve bir adamın
ölümüne sebep olsa, tazminat dükkân sahibine aittir. Bu istihsana
dayanan bir hükümdür. Bu
konunun tamamı Tatarhâniye'dedir.
FER'Î BİR MESELE:
Birisinin ayağı taşa takılarak
başka birinin kazdığı kuyuya düşse, tazminat taşı koyana aittir. Eğer
taşı kimse koymamışsa kuyuyu
kazan sorumlu olur. Aynı
şekilde, yoldan geçen bir adam,
birisinin
döktüğü sudan ayağı kayıp, kuyuya düşse tazminat, suyu dökene ödetilir. Yağmur suyu sebebiyle
ayağı kayarsa kuyuyu kazan sorumlu olur. Tatarhâniye.
Cevhere'de kuyuyu kazan:
«Adam kendiliğinden düştü» derse, onun sözünün kabul edileceği
söylenmektedir.
«Eğer cinâyeti işleyen mükellefse» Ama
çocuk veya deli ise Sirâcîyye Şerhi'nde belirtildiğine göre
mirasçı olur.
«Onu öldürmediği için» Yanı
bizzat öldürmediği için. Tesebbüben
öldürme, tazminatın gerekliliği
konusunda, kanı heder olmaktan korumak maksadıyla bizzat öldürmeye
ilhak edildi. Bu ise kaideye
aykırıdır. Kefâret ve mirastan mahrumiyet konularında ise mesele aslı
üzere kalmıştır. Kifâye.
Doğrusunu en iyi bilen Allah'tır.
KISASI GEREKTİRİP GEREKTİRMEYEN HALLER
METİN
Öldürene nispetle, kanı ebediyen
masûn olan birini kasten öldürmekten dolayı kısâs gerekir. Dürer.
Kanı masûn olan ecnebî birini kasten öldürmekten dolayı
da kısas gerekir. Kanı masûn olan kişiden
maksat: Müslümandır. Kanı masûn olan ecnebîden maksat ise; İslâm Devletinin idaresinde yaşayan
gayr-ı müslimdir. Müste'men (emân alarak İslâm Ülkesine giren yabancı)
ve harbî (düşman
ülkesinde yaşayan gayr-i müslim)
böyle değildir.
Kısasın gerekmesi için katilin mükellef olması da şarttır.
Çünkü çocuk ve delinin öldürmesi
taammüden sayılmaz. Bu meseleler
«katilin yabancı birisini
öldürmesi»nde söz etmeye sıra
geldiğinde iyice açıklanacaktır.
Bezzâziye'de şöyle denilmektedir: «Bir kimse hakkında kısas kararı verilse, ama kısas için ölenin
yakınlarına teslim edilmeden önce katil delirse,
kısas diyete dönüşür.
«Ara sıra delirip sonra aklı başına gelen bir kimse; aklı
başında iken birini öldürse, o da öldürülür.
Eğer katil, öldürülmeden delirirse ve deliliği sürekli olursa kıssa düşer. Ama
sürekli olmazsa yine
öldürülür.
«Bir kölenin sahibini kasten öldürmesi durumunda ne gibi bir hüküm uygulanacağı konusunda
rivâyet yoktur. Ebû Cafer: «Böyle bir köle öldürülür» demiştir. Vakfa ait bir köleyi kasten öldüren
kişiye kısas gerekmez. Kızı nikâhında iken kayınpederini öldüren kişiye de kısas gerekmez.»
Kısasın gerekmesi için ölenle öldüren arasında babalık-oğulluk,
kölelik-efendilik ve ölenin: «beni
öldür» demesi gibi bir şüphenin
bulunmaması gerekir.
İZAH
«Kanı masûn olan ilh...» Bu sözle,
evlenmiş olan zinakâr, harbî ve mürtet (İslâm dininden başka bir
dine geçen) gibi kanı mubah
olanlar hükmün dışında bırakılmıştır. Buradaki masûniyetten maksat,
tam masûniyettir. Küfür ülkesinde müslüman olan birisinin kanı,
ebediyen masûn olmuştur. Ama
kendisini orada öldürene kısâs uygulanmaz. Çünkü tam masûniyet, hem
tazminatı hem de uhrevî
mesuliyeti gerektiren masûniyettir. Kişi müslüman olmakla, kanı uhrevî yönden masûn
olmuştur;
ama tazminat açısından masûn olamaz. Zira bu ancak İslâm Ülkesinde söz konusudur.
«Öldürene nispetle ilh...» Yâni kanının masûn oluşu mutlak manada kullanılmamıştır. Buna göre;
taammüden adam öldüren bir
katili, maktule yabancı olan birisi
taammüden öldürse (öldürdüğü
kâtil olduğu halde) kendisine kısas
uygulanır. EIvânî'nin dediğine göre; bu hüküm, ilk kâtil
hakkındaki hükmün verilmesinden
öncesine de sonrasına da şamildir. Çünkü ilk maktulün
yakınlarının katili affetmeleri muhtemeldir.
«Kanı ebediyen mâsun olan ilh...»
Bu sözle, müstemen (emân ile İslâm ülkesine
giren) hükmün
dışında bırakılmıştır. Müslüman
birisinin, yine müslüman olan oğlunu
öldürmesi halinde kendisine
kısasın uygulanmaması bu tarife
zarar vermez. Çünkü bu durumda da aslında
kısas vaciptir fakat
babalık şüphesi ile kısas, mala
inkılap etmiştir. Bu da ârizîdir. Burada mevzubahis olan da asıldır.
Bundan dolayı, bu çocuk şehittir
yıkanmaz. Aynı şekilde, vakfa âit bir köleyi taammüden öldürene
de kısas uygulanmaz. Çünkü asıl ceza kısas olmakla birlikte
vakfın menfaatini gözetmek için kısas
mala inkılap eder. Tahtâvî
Mekkî'den özetle.
«Hakkında kısasa hükmedilen kişi, maktulün velisine teslim
edilmeden delirse kısas diyete
dönüşür.» Yani istihsanen kısas
düşer. Eğer katil, maktulün yakınlarına teslim
edildikten sonra
delirse, yine öldürülür. Çünkü kısasın
gerekli oluşu, katilin, vücub hâli olan hüküm verme
esnasında muhatap olmasına bağlıdır. Vücub, katil; maktulün yakınlarına teslim ile tamamlanır.
Fakat ölünün yakınlarına teslim edilmeden
delirirse, daha hüküm verilmeden önce delirmesi
halinde olduğu gibi, kısasın
vücûbu tam gerçekleşmemiş olur. Velvâlciyye.
«Ebû Câfer; öldürülür, dedi.» Bu
hüküm metinde açıkça geçti. Kölenin rahin ve mürtehine karşı da
işlediği cinayet muteberdir. Hamevî bu hükmü şöyle
açıklar: «Çünkü kısas kişinin insan oluşu
cihetindendir. Köle ise bu açıdan efendisine yabancıdır.» Sâlhânî.
«Vakfa alt köleyi öldürene kısas
uygulanmaz.» Aksine, cezası mala
dönüşür. Çünkü bu, daha önce
de belirtildiği üzere vakıf için
daha faydalıdır. Şurunbulâliyye'de bu
konuda şöyle denilmektedir:
«Her halde vakıf köleyi öldürene kısas
uygulanmayışının sebebi; kısasa hakkı
olanın tayinindeki
şüphedir. Çünkü vakıf: İmâm-ı Azam'a göre bir malı vakfedenin mülki, Ebû
Yûsuf ile Muhammed'e
göre ise Allah'ın mülki üzere bırakmaktır.
Bu durumda katile uygulanacak cezayı
talep edecek insan
yoktur. O lazım olan kıymettir.»
Ben derim ki: Bahır'ın Vakıf bahsinde şu ifadeler yer almıştır: «Vakıf
kölenin katiline hataen
öldürmede olduğu gibi: kölenin
kıymetini ödemesinin gerekliliği açıktır. Mütevelli onun kıymeti ile
bir köle alır ve o köle vakıf
olur. Aynı şekilde birisi bir
müdebberi (hürriyeti efendisinin ölümüne
bağlanan köle) hatâen öldürürse,
efendisi onun kıymeti ile başka bir
köle satın alır ve bu köle
müdebber olur. Zahîre müellifi
bunu açık belirtmiştir.»
«Kayınpederini öldürenden kısas düşer»
Çünkü hanımı, babasına karşı işlenen
cinayette kısas
hakkına vâristir.
Ben derim ki: Kızına bu hak miras olarak
değil; başlangıçta vardır. Nitekim Şârihin bunu, metindeki
«Vârislerin babaya karşı olan kısası düşer»
sözünün yanında Sadruşşerîa'dan nakledecektir.
METİN
Hür birisi, hür olan bir adam ve
vakfa ait olmayan bir köle karşılığında
( onları öldürmüşse)
öldürülür. İmâm Şâfiîye göre ise, köle karşılığında hür
öldürülmez.
Bizim delilimiz; «şüphesiz cana karşı
can...» meâlindeki âyettir.
Çünkü bu âyet; «Hüre karşılık
hür..» meâlindeki âyeti
neshetmiştir. Nitekim Süyûtî, Ed-Dürru'l-Mensûr adındaki eserinde Nehhâs
vasıtasıyla İbn-i Abbâs'tan şöyle nakletmiştir: «Hürün hür karşılığında husûsen zikredilmesi,
başkaları karşılığında öldürülmeyeceği manasına gelmez.» Eğer öyle olsaydı, kadını
öldüren
erkeğin öldürülmemesi gerekirdi. Oysa bu görüşte olan kimse yoktur.
«Köle hür karşılığında
öldürülmez» diyenler de vardır. Ama
bu «evleviyetle» hükmüne girdiği söylenerek reddedilir.
İbare: «Hüre karşılık köle öldürülmez» şeklindedir. Ama bu yukarıda geçen cümlenin aynısıdır.
Tekrarında manâ yoktur. Zaten şerhte bu cümlenin: «Hür karşılığında köIe» şeklinde olduğu
belirtilmiştir.
Ebu'l-Feth El-Bestî nazım olarak
şöyle der:
«Şu Ceylân yavrusunu benim
kanıma karşılık, cezalandırın, o bana kasten gözlerinin
okunu attı.»
«Ama onu öldürmeyin, çünkü ben
onun kölesiyim, kölesi karşılığında
öldürülen hiçbir hür
görmedim.»
Hanefîlerden birisi de bu sözlere
aynı şekilde nazım olarak şöyle cevap
vermiştir:
«Bakışıyla beni öldürmek isteyen ve Allah'ın
taammüden öldüreni cezalandıracağından
korkmayandan kanımı alın.»
«Ben onun kölesi bile olsam hürün köle mukabilinde öldürüleceğinin bilinmesi
için ona zorla kısas
uygulayın.»
Zımmî'yi öldüren bir müslüman öldürülmez. Şâfiî'ye göre ise öldürülür. Müstemene karşılık
müslüman ve zımmî öldürülmezler.
Eşitlik bulunduğu için kıyasa göre
müstemen kendi misli
karşılığında öldürülmelidir. Ama
istihsâna göre kanını mubah kılacak bir sebebin
varlığından
dolayı, müstemen de öldürülmez. Hidâye, Müctebâ, Dürer ve başka
kitaplar.
Musannıf der ki: «Alimler bir kaç meselenin dışında genelde istihsanla amel edilmesi gerektiğini
belirttikleri için, burada da istihsânın hükmünü almak gerekir. Bu konu o meselelerden birisi
değildir. Molla Hüsrev metninde
sadece kıyasa göre verilecek hükme işaret
etmiştir.» Musannıf her
zamanki adetine göre hareket etmiştir.
Ben derim ki, Mültekâ da dâhil, metinlerin çoğu Molla Hüsrev'in dediğini (yani kıyası)
güçlendirmektedirler.
İZAH
«Sadece hürün zikredilmiş olması ilh...» Yâni âyette; «Cana karşılık
can» ifadesinin şumûlünde
olduğu halde, sadece hür ile iktifâ edilmesi, hürün köle karşılığında
öldürülemeyeceği manasına
gelmez. Bu: «Kadına karşılık kadın»
kavl-i ilahisine benzer. Bu da kadına karşılık
erkeğin
öldürülemeyeceğini ifade etmez. Zeylaî: «Kadına
karşılık kadın» ifadesinden, cariyeye karşılık
hür
kadının öldürülebileceğinin anlaşıldığını
söyler.
«Hür karşılığında köle öldürülmez, denildi.» Bu Şâfiî'nin iddiasına
cevaptır. Yani eğer: «Hüre
karşılık hür, köleye karşılık köle» meâlindeki
âyetten, hükmün sadece zikredilenlere münhasır
olduğunu söyleyerek, köle karşılığında hürün öldürülmeyeceği kabul edilirse, hür karşılığında da
kölenin öldürülmemesi gerekir.
«Reddedilir ilh...» Yâni hür karşılığında
kölenin öldürülmeyeceği rivâyeti kabul edilmez. Çünkü
âyetin zahirî hükmüne göre hüre mukabil hür öldürüldüğüne göre, köle haydi haydi öldürülebilir.
Çünkü köle daha aşağı
seviyededir. Bu; ana babaya «üf» demenin caiz olmayışının, onları
dövmenin de caiz olmayacağına delâleti gibidir. Yukarıdaki görüş
Sadruşşerîa'ya cevap da Molla
Hüsrev ve İbn-i Kemâl'e aittir.
«Onu öldürmeyiniz...» Şiirin bu bölümü önceki bölümle çelişki arz etmektedir. Çünkü daha önce
«kanımı alın» demişti; bu da ancak öldürmekle olabilir.
Bunun diyete hamledilmesi mümkün
değildir. Çünkü efendi kölenin
diyetini ödemez.
«Köle karşılığında öldürülen bir
hür görmedim.» Bazı nüshalarda bu ibare: «Benim mezhebime
göre hür köle karşılığında
öldürülmez» şeklindedir.
«Hürün köle karşılığında
öldürüldüğü bilinsin diye ilh...» Bu beyit gerçek hükme uygun
değildir.
Çünkü kişi kendi kölesi karşılığında öldürülmez. Eğer maksadı başkasının kölesi ise o zaman bu:
«Ben kölesi isem de» sözüne uygun düşmez. H.
Ben derim ki: Bu lâtif bir
üslupla hükmü ortaya koymaktır. Bu gibi sözler böyle şeylerle incelenmez.
Öyle olsaydı, şair: «Beni öldürdü» değil de «Öldürmek istedi» dediği için itiraz
edilirdi. Ve yine, «bir
bakışla öldürme» karşılığında kısas gerekmez. Çünkü buna
taammüden öldürme denmez. Ben bu
hükmü, edebi yöne dikkat ederek,
ta'n edilmeye imkân vermeden ve sevenin sevgilisindeki hakkını
da gözeterek şu beyitlerle ifadelendirdim:
«Vücut mızrağı ile amden benim ruhumu ikiye bölen ve benim için keskin bakışını sıyıranı bırakın.
«Her ne kadar şer'an köle karşılığında hür öldürülse
de, kendi kölesini öldüren hüre kısas yoktur.»
«Zımmîye karşılık müslüman kısas
edilir..» Kitap ve Sünnetin mutlak ifadeleri ile, İbn-i Selmânî ve
Muhammed b. El-Münkedir'in rivâyet ettikleri şu hadis buna delâlet
etmektedir: «Rasûlullah
(s.a.v.)'e, kendileriyle muâhede yapılan zımmîlerden birisini öldüren bir müslüman getirildi.
Rasûlullah'ın emri ile adamın boynu
vuruldu. Efendimiz: «Ben zimmetine
vefa göstermeye en lâyık
olanım» buyurdu.»
Hz. Ali de şöyle der: «Zımmîler kanları bizim kanımız, malları da
bizim malımız gibi olsun diye Cizye
verdiler.» demiştir. İşte bundan
dolayı bir müslüman bir zımmînin malını
çalsa kolu kesilir. Halbuki
mal, candan daha değersizdir.
Rasûlullah'ın : «Kâfire karşılık mümin öldürülmez. Ahit sahibi
de ahdi içinde iken öldürülmez»
sözünden maksat: Bir mümin veya zımmînin harbî olan bir kâfir karşılığında
öldürülmeyeceklerini
beyândır. Hadisteki: «Ahit sahibinden maksat» zımmîdir. Bu hadiste «zû ahd» ahit sahibinin, «zî
ahd» şeklindeki rivâyeti sahihse, -iki rivâyetin
arasını uyuşturmak için- «zî
ahd» şeklindeki
okuyuşun, yanındaki kelimeye uyması için
olduğunu söyleriz. Yoksa manâ «Müslüman, kâfir ve
zımmî karşılığında öldürülmez» demek
değildir. Bu meselenin tamamı
Zeylaî'dedir.
«Müslüman ve Zımmî, müstemen karşılığında
öldürülmezler.» Çünkü müstemenin dokunulmazlığı
ebedî değildir. Zira o memleketine dönüp, müslümanlara karşı
muharip olmaya azimli demektir.
«İstihsâna göre olan hükmü almak gerekir.
ilh...» Hindiye'de, Muhit' ten naklen bunun Zâhirî rivayet
olduğu ifade edilmektedir. Bu,
istihsanda belirtilen hükmü teyit
etmektedir. T.
«Metinlerin çoğu ilh...» Vikâye,
Islah, Gurer gibi. Mesele; Kenz, Mecmâ', Mevâhib ve
Dürerü'l-Bihâr'da yer almamıştır. Hidâye'de ise şöyle denilmektedir: «Müstemen Müstemene
karşılık kıyasa göre öldürülür,
istihsana göre ise öldürülmez.» Bunun benzeri, Tebyin ve
Cevhere'de de vardır. İhtiyâr'da
da: «Öldürülmez, denildi. Bu istihsândır» denilmektedir.
METİN
Aklı başında olan kişi deliye; bülûğa eren çocuğa; sıhhatli olan gözü görmeyene, müzmin hasta ve
sakat olana, erkek de kadına karşılık kısasen
öldürülür. Bunda icmâ vardır. Fürû
(çocuklar), ne
kadar yukarıya çıkarsa çıksın
ebeveynleri karşılığında kısasen öldürülürler. Ebeveyn ise çocuklara
mukabil öldürülmezler. Oğlunu
boğazlayan kişinin öldürülmesi
konusunda İmâm Mâlik farklı
görüştedir. Yâni, ne kadar yukarıda olursa olsun, anne cihetinden
kadınlar bile olsa, usule (kişinin
sulblerinden geldiği kişiler) tüm fürûları mukabilinde can ve organ karşılığında kısas uygulanmaz.
Çünkü Rasûlullah (s.a.v.):
«Oğlunu öldüren babaya kısas uygulanmaz» buyurmuştur.
Buna sebep;
evlâdın babanın bir parçası oluşu
özelliğidir. Dolayısıyla bu vasıf babadan yukarıdakiler
(dede,
büyük dede v.s.) için de geçerlidir. Çünkü onlar evlâdın dünyaya gelmesne
sebeptirler. Evlat
onların yok olmasına sebep olmaz.
Bu durumda evladın diyetinin baba
tarafından üç sene
içerisinde ödenmesi gerekir. Öldürme taammüden vukû bulduğu için âkileye bir şey gerekmez.
İmâm Şâfiî, diyetin, sulh bedelinde olduğu gibi peşin olarak
ödenileceğini söyler. Zeylaî, Cevhere.
Mesele Meâkıl bahsinde de gelecektir.
Mültekâ'da şöyle denilmektedir:
«Oğlu babasıyla, köleyi efendisiyle, ya
da biris,ni; hataen
öldürenle, birini çocuk, deli
veya öldürmesi sebebiyle kendisine kısas
gerekmeyen biri ile birlikte
öldüren kişiye kısas uygulanmaz. Çünkü kısas cezası bölünemez.
Dolayısıyla Şâfiî'nin hilâfına, bize
göre bu durumdaki öldürmeye taammüden iştirak edene kısas uygulanmaz.
Burhan.»
İZAH
«Bâliğ olan kişi çocuk karşılığında öldürülür. ilh...» Başı ana rahminden çıkıp
da sesi duyulan bir
çocuğu öldüren kişinin diyet ödemesi gerekir. Ama, başı ile birlikte
yarısı veya ayakları ile birlikte
yarısından çoğu çıkmışsa
kısas
lazımdır. Çocuğun uzuvlarından
birisinin kesilmesi durumunda da
hüküm aynıdır. Müctebâ ve
Müntekâ'dan naklen Tatarhâniye.
«Sıhhatli olan ilh...» İbn-i Kemâl;
bunun yerine, «Sâlim olan» tabirini kullandı. Sonra da: «Sıhhatli
olan denilmedi. Çünkü gözü görmeyende
bulunmayan, sıhhat değil, selâmettir.
Bundan dolayı,
cuma bahsinde, sıhhatten sonra
gözlerin selâmeti ayrıca zikredilmektedir.»
dedi.
«Sakat olan (bir uzvu bulunmayan) ilh...» Çünkü biz organ ve vasıflardaki farklılığa itibar etseydik,
kısas uygulama imkânı kalmaz, bu
da herkesin biri birini öldürmesi ve kandırması sonucunu
doğururdu. İhtiyâr. Hatta bir
adad, elleri, ayakları, kulakları ve tenasül uzuvları kesik, gözleri
olmayan birisini taammüden öldürse kısas
uygulanır. Cevhere, Hûcendî'den.
«Anne tarafından kadınlar bile olsa. ilh...» Önce geçen,
mutlak ifadeyi tefsir için
getirilmiştir. Ne
kadar yukarıda olurlarsa
olsunlar, baba veya anne yönünden dede, torunu karşılığında kısasen
öldürülmez. Nineler için de
hüküm aynıdır.
«Onların yok olmalarına sebep
olamaz.» Yani onların tüm vücudunun yok olmalarına sebep
olamayacağı gibi, bir uzuvlarının yok
olmasına da sebep olamaz. Hüküm organlara da şâmildir.
«Mültekâ'da şöyle denilmektedir. ilh...»
Cevhere'de de şöyle denilmektedir: «Eğer
iki kişi bir adamı
beraberce öldürseler ve
bunlardan biri şayet onu tek başına
öldürse idi kendisine kısâs gereken
birisi, diğeri de gerekmeyen
birisi iseler, her ikisine de
kısâs icap etmez, diyet
gerekir. Mesela
yabancı ile baba, taammüden öldürenle hatâen öldüren,
birisi kılıç diğeri sopa ile vuranın durumu
böyledir. Ancak tek başına
öldürmüş olsaydı kendisine kısâs uygulanmayacak
olanın diyeti
âkilesine; diğerinin diyeti
ise kendisine aittir. Bu konuda, oğulu, babasıyla birlikte öldürenin
durumu farklıdır. Çünkü bu durumda her
ikisi de diyeti kendi mallarından
ödemek zorundadırlar.
Zira baba oğlunu yalnız başına öldürse
idi diyeti kendi malından ödenecekti.»
Bu mesele sonraki
bâbın sonunda daha geniş olarak gelecektir.
METİN
Efendi; kendi kölesi, müdebberi, (hürriyetini ölümüne bağladığı
köle), mükâtebi (belirli bir para
karşılığında azat etmeyi taahhüt
ettiği köle) ve oğlunun kölesi karşılığında
kısasen öldürülmez. Bu
son mesele, âlimlerin: «Babası
aleyhine kısas hakkına sahip olanın, hakkı düşer» hükümlerinin
şumûlüne girer. Nitekim ileride gelecektir. Yine efendi; kısâs
bölünmeyeceği için, bir kısmına sahip
olduğu köle karşılığında ve bir
hür, rahin ve mürtehin beraberce istemedikçe
rehin olan köleye
mukabil öldürülmez. İmam
Muhammed: «Rahin ve mürtehin beraberce isteseler
bile, rehin köleyi
öldüren öldürülmez.» demiştir.
Cevhere.
Dürer'deki, Kâfî'ye nisbeten ifade edilen
hüküm buna hamledilir. Ama Şurunbulâliye'de
Zahîriyye'den naklen Dürer'dekinin fıkha daha uygun olduğu beyan edilmektedir.
Eğer rahin ve mürtehin kısas veya diyet konusunda ihtilâfa düşseler (yani
birisi kısas diğeridiyet
istese) kâtil kölenin kıymetini
öder. Bu para kölenin yerine rehin
olur. Bir kimse kiralanmış olan
köleyi öldürürse, kısâs yetkisi kiraya veren köle sahibine aittir. Satılmış olan bir kölenin
öldürülmesi durumunda ise; eğer köle halâ
satıcının elinde ise, müşteri alım satıma icâzet verirse
kısas kendisinin hakkı; reddederse
(akdi feshederse) satıcının hakkıdır. Cevhere'de; kâtile
kısâs
gerektiği tarzında da bir
görüşün olduğu belirtilmektedir.
Eğer geride anlaştıkları bedeli ödeyecek mal bırakmışsa ve kendisinin efendisinden başka
vârisi
varsa, vârisler ittifakla kısas
isteseler bile; mukâtebi, mukâtebin
oğlunu ya da kölesini öldüren
kişiye kısas gerekmez. Çünkü
Sahâbîler mükâtebe halinde ölenin hür olarak mı, yoksa köle olarak
mı öldüğünde ihtilâf etmişlerdir.
Bu durumda onun velisinin kim olduğu tam belli
değildir. öyle
olunca da kısas düşer. Ama
eğer mükâtebin efendisinden başka varisi yoksa, ister geride mal
bıraksın, ister bırakrnasın ya
da mal bırakmamışsa efendisinden başka varisi olsa bile.
efendisi
kısas hakkına sahiptir. Çünkü veli sadece odur. Bu dört suretin ilkinde İmâm Muhammed'in ihtilâfı
vardır.
İZAH
«Efendi kölesine karşılık öldürülmez ilh...» Çünkü kölesi
malıdır. Dotayısıyla kendi aleyhine hak
istemesi söz konusu olamaz. Müdebber de köledir. Mükâteb, ödemediği para
kaldığı müddetçe
köledir. Oğlunun kölesi de: «Sen ve malın babana aitsiniz» hadisi
gereğince kendi malı
hükmündedir. Ama
her halükârda kölesini öldüren efendiye kefâret gerekir. Cevhere'de de böyle
denilmektedir.
«Rehin olan köle karşılığında ilh...» Yani rehin olan bir köleyi öldüren kişi, rahin ve mürtehin birlikte
kısas isteyinceye kadar öldürülmez. Çünkü mürtehinin köle
üzerinde mülkiyet hakkı yoktur.
Dolayısıyla kısasa yetkisi yoktur. Rahin kısasa yetkilidir, ama bu da mürtehinin hakkının iptaline
sebep olur. Bu yüzden mürtehinin hakkının kendi rızasıyla düşmesi için
her ikisinin de birlikte
kısas istemeleri şarttır.
Burada şöyle bir itiraz yöneltilebilir: Rehin helâk olunca, mürtehin hakkını
almış sayılır. O halde
hakkı düştükten sonra kısas için onun rızası için gereklidir.
Bu itiraza şu şekilde cevap verilir:
Mürtehinin hakkını almış olması kesin değildir. Çünkü
sulh
yoluyla veya kölenin hatâen öldürülmüş olması iddiası ile kısasın yapılmaması muhtemeldir. (O
zaman mürtehinin hakkı kölenin kıymetine
veya diyete taalluk edeceğinden, onun ölümü ile hakkını
almış sayılmaz.)
«Dürer'deki fıkha daha uygundur
ilh...» Çünkü geride hem borcuna kâfi
mal, hem de miras bırakan
mükâtep meselesinde olduğu gibi,
kısas isteme hakkının kime ait
olacağı konusunda karşılık
vardır. Ama Zeylaî şöyle der: «Rehin
olan köle meselesi ile mükâtep
meselesi orasındaki fark
açıktır. Zira mürtehinin rehinde
ne mülkiyet ne de velâ (velilik) hakkı olmadığı için kısas isteme
yetkisi yoktur. Dolayısıyla bu yetkiye sahip olana benzemez.
İleride geleceği üzere mükâtep konusu
böyle değildir.
«Kısas hakkı kiraya verene
aittir. ilh...» Çünkü o, kölenın mâlikidir. Kiralayanın ne kölenin
kendisinde ne de bedelinde hiçbir hakkı
kalmamıştır.
«Eğer alıcı alım satım akdine icazet verirse. ilh...»
Yani meseleyi olduğu üzere kabul eder,
akdi
feshedip de parasını geri isteme cihetine gitmezse bu durumda satım
akdi mevkûf olmaz. Aksi
halde kölenin ölümünden sonra
akde icâzet vermesi sahih olmazdı.
«Kısas yetkisi müşteriye aittir.» Çünkü kölenin sahibi odur. Zeylaî.
«Reddederse ilh...» Yani satım akdini feshedip, parasını geri alırsa;
«kısas hakkı satıcıya ait
olur.»
Çünkü satım ortadan kalkmış, köle sahibinin o olduğu açığa çıkmış
olur. Zeylaî.
«Kıymetin gerekli olduğu da söylendi. ilh...» Bu görüş İmâm Ebû Yûsufa aittir. Bu görüşün
gerekçesi şudur: Yaralama anında satıcı için kısas yetkisi
sabit değildi. Zira o zaman mal müşteriye
aitti. Cevhere.
«Velinin kim olduğu belli
değildir. ilh...» Eğer: «Mükâtep hür olarak ölmüştür» dersek
velisinin
varisleri olması gerekir. Köle olarak öldüğü kabul edilirse veli,
efendi olur.
«Dört sûretin birincisinde
ilh...» Bu bir kalem hatası olmalıdır. Musannıf bu sözünde İbn-i Kemâl'e
uymuştur. Halebî'nin dediğine göre bunun doğrusu: «Dört sûretten ikincisinde» olmalıdır. Bu sûret:
Mükâtebin, efendisinden başka
vârisi olmadığı halde, anlaştığı bedeli karşılayacak mal bırakmış
olması halidir. Çünkü Hidâye'de
belirtildiği üzere İmâm Muhammed'in
ihtilâfı bundadır.
İmâm Muhammed'in görüşünün
gerekçesi: Efendinin kısas isteme
yetkisinin sebebinde karşılığın
olmasıdır. Çünkü eğer hür olarak
ölmüşse onun velâ, köle olarak ölmüşse mülkiyet hakkı vardır.
İmâm Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf ise, her
iki halde de kısas yetkisinin
kesinlikle ve sadece efendiye
ait oluşunu delil getirmişlerdir.
Bilmiş ol ki: Dördüncü sûretteki
-anlaştıkları bedeli karşılayacak
mal bırakmadığı ve vârisinin
olduğu hal- kısası, Kifâye'de belirtildiğine göre Şeyhu'l-İslâm: Kıymetinin, anlaşılan bedeli
karşılamayacak durumda olması ile
kayıtlamıştır. Buna göre, mükâtep kölenin
kıymeti, efendisi ile
anlaştıkları bedeli karşılayacak durumda ise, kısâs uygulanmaz, katilin kendi malından mükâtep
kölenin kıymetini ödemesi gerekir.
Çünkü her ne kadar taammüden öldürmenin cezası kısas ise de,
katil razı olmasa bile hak sahibinin hakkını gözeterek, cezanın
mala tebdili caizdir. Nitekim birisinin
elini kesenin kolu çolak ise, eli
kesilenin hakkını gözetmek için cani
razı olmasa bile cezanın mal ile
ödenmesini isteme hakkı vardır. Çünkü kısasta hakkını tam olarak alma imkânı yoktur.
Bu
meselede de durum aynıdır. Zira,
mükâtebin kıymetini ödemek kendisi
için daha faydalıdır. Çünkü
mükâtebe bedeli onun kıymetinden
ödenirse hem mükâtep kölenin hem de çocuklarının hürriyeti ile
hükmedilir. Kısasta hükmedilmesi durumunda ise, kölenin ölümü ve ondan hiçbir yarar
sağlanmaması ile hükmedilmiş olur. Dolayısıyla kıymetinin ödettirilmesi daha uygundur.
Durru'l-Müntekâ ve Kuhistânî'de bu benimsenmiştir.
METİN
Kişinin babasının -yani usulü- aleyhine mirasçı olduğu kısas düşer.
Çünkü fürû', usulüne ceza
uygulatamaz.
Bu meselenin sureti şöyledir:
Meselâ, birisi kayınpederini öldürür.
Maktûlün, katilin karısından
başka vârisi yoktur. Hanım da ölünce maktûlün
katilden olan oğlu, babası aleyhine
vacip olan kısas
varis olur. İşte bu durumda, az
önce söylediğimiz gerekçeden dolayı kısas
düşer. Meselenin
Sadruşşerîa tarafından yapılan
tasvirinde ise oğul, kısas hakkına Ebû Hanife'ye göre daha baştan
sahip olmuştur, vâris olmamıştır.
Şu var ki her iki surette de hüküm aynıdır.
Cevhere'de: «Yaralı
veya vârisi yaralı, ölmeden önce
caniyi affetseler, sebep
tahakkuk ettiği için istihsânen af
geçerlidir. Çünkü onlar için af sebebi tahakkuk etmiştir» denilmektedir.
Bir müslüman başka bir müslümanı muharebe meydanında müşrik zannederek öldürse kısas
gerekmez, kefaret ve diyet icap eder. Çünkü bu öldürme hataen olmuştur.
Ulemâ; bunun askerlerin
biri birine girmesi halinde
olduğunu söylerler. Ama öldürülen, müşriklerin safında ise hiçbir şey
gerekmez. Çünkü onun masûniyeti
kalmamıştır. Hz. Peygamber (S.A.V.):
«Bir kavmin kalabalığını
artıran onlardandır» buyurmuştur.
Ben derim ki: Düşmanın kifâyetine
bürünmese bile onların sayısını
çoğaltan, onlardan olduğuna
göre, onların kılığına girenin
durumu ne olur? Bunu Zâhidi söyledi.
Musannıf der ki: Eğer bir cinnî,
yılan gibi katli caiz olan bir şeyin şekline girse,
onu öldürmek için gayret etmek gerekir. Sonra onun
cinnî olduğu açığa çıkarsa hiçbir şey gerekmez. Allah en iyisini bilir.
İZAH
«Babası aleyhine vâris olduğu ilh...» Yani hak kazandığı. Kuhistânî.
Bu tefsir kısas hakkının miras olarak
değil de daha başlangıçta sübûtuna da şâmildir. Şarihin az
önceki: «Kısâs hakkına malik
olan ilh...» şeklindeki sözleri de bu izaha uygun düşmektedir. Bu
izah
ile aşağıda gelecek olan itiraz cevaplandırılmış olmaktadır.
Ama, evlâdın atasına karşı başlangıçta
sahip olduğu kısasın sübûtu
meselesi daha önce: «Evlât atası karşılığında öldürülür,
fakat aksi
olmaz (ata evlât karşılığında
öldürülmez)» şeklinde geçmişti. Onun için burada. kısasa
vâriş olma
meselesi söz konusu edildi. Düşün.
«Yani usulü ilh...» Hâniye'de şöyle denilmektedir: «Eğer maktûlün
vârisleri içersinde katilin oğlu,
torunu... v.s. bulunursa kısas
bâtıl olur, diyet gerekir.»
«Sonra kadın ölse ilh...» Alimler
bu cümleyi böyle mutlak olarak ifadelendirdiler. Aslında onun
ölümünün, katil olan kocasından
ayrıldıktan sonra olması gerekir. İşte bu durumda katilin oğlunun
kısasa vâris olma gerekçesi açığa
çıkmış olur. Öbür türlü olursa katil kendisi, karısından dolayı
kısas hakkının bir bölümüne
vâris olmuş olur. Kısas, bu durumda da düşer.
Tatarhâniye'de şöyle bir tasavvur
zikredilmektedir: Üç kardeşten birisi babalarını amden
öldürse;
diğerlerinin katil kardeşlerini kısasen
öldürme hakları vardır. Eğer diğer iki kardeşten
birisi (kısas
yapılmadan) ölse, üçüncüsünün kısas uygulatma hakkı kalmaz. Çünkü katil, ölen kardeşin kısas
hakkının bir bölümüne vâris
olmuştur, dolayısıyla kısas düşer. Diğer (üçüncü) kardeşin hakkı
diyete dönüşür. Dolayısıyla katilin diğer kardeşine diyetin dörtte
üçünü ödemesi gerekir. Bu, kendi
malından ve üç sene içerisinde
ödenir.
Kuhistânî'de de şöyle bir meseleye yer verilmiştir: Ana-baba
bir iki kardeşten birisi kasten
babalarını, diğeri de annelerini öldürse birincisinin ikincisini
annesine karşılık kısasen
öldürme
hakkı vardır. Birincisinden ise
kısas düşer. Çünkü o, annesinden
kendi kanından parasına vâris
olmuştur. Dolayısıyla cezasından bu kadarı düşer. Kalanı da mala
dönüşür. İkinci kardeşin
vârislerine bir diyetin 7/8 (sekizde yedisi)ni öder.
«Sadruş'şerîa'nın tesviri ise ilh...» Sadruşşerîa şöyle demiştir: «Yâni baba, bir adamı
öldürse ve
katilin oğlu kısasa veli olsa, kısas düşer.»
Bunun tasavvuru: Oğlunun annesini veya
oğlunun anne
bir kardeşini öldürmesi şeklinde olur. Cevhere.
«Bunda kısas hakkının oğul için sübûtu miras yoluyla değil, başlangıçtadır.
ilh...» Vârisin, mûrisin
ölümünden önce affetmesinin
sahih oluşu buna delildir. Mûris kısâs hakkına
ölümden sonra mâlik
olacağı için, o esnâda temlik (af) yetkisine sahip olamaz. Demek ki
vâris (oğul) kısasa daha
baştan
mâliktir. Cevhere.
Cevhere'de daha sonra, bazı
âlimlere göre kısas hakkının miras yoluyla sabit olduğu
beyân
edilmiştir.
Müctebâ'da ise şöyle bir ifade yer almaktadır: «Kısas hakkı
önce maktûlün hakkıdır. Sonra hilâfet
ve veraset yoluyla bu hak varise geçer. Yaralının affetmesi
ile kısas hakkının düşmesi buna delildir.
Çünkü eğer kısas hakkı önce onun için sabit olmasaydı, affetmesi ile kısas
düşmezdi.» Düşün.
«Eğer yaralı affederse ilh...»
Bununla hür olan yaralıyı kastetmiştir. Kısâs;
kendisinin değil,
efendisinin hakkı olduğu için kölenin
affetme yetkisi yoktur. Bedâyi'den naklen Şürünbulâliye.
Musannıf, affın yaradan mı, yara
ve ondan meydana gelen şeylerden mi, yoksa
cinayetten
mi
olduğunu beyan etmemiştir. Ayrıca yine affın taammüden olandan mı hataen olandan mı olduğunu,
diyet düşer mi, düşmezse caninin
kendi malına mı akileye
mi ait olduğunu beyân etmemiştir.
Bunların tafsilâtı inşallah «iki fiil» faslında gelecektir.
«Onlar için sebep tahakkuk ettiği için ilh...» Yani affetme sebebi
yaralı ölmeden önce, yaralı için
asâleten, vâris için niyâbeten
tahakkuk eder. Düşün ve Minah'taki
Cevhere'den menkul ibareye bak.
«Ben derim ki ilh...» Bu her ne kadar, musannıfın sözü gibi zannedilmekte
ise de, aslında Zâhidî'nin
Müctebâ'daki sözüdür.
Minah'taki buna muhaliftir.
BİR UYARI:
Mîrac'da şöyle denilmektedir:
Düşmanın zorla getirdiği birisinin
müslüman olduğunu bilse ve
durumunu bildiği halde taammüden
silah atıp öldürse, kıyasa göre kısas gerekir,
istihsâna göre
gerekmez. Çünkü hadise öldürmeyi
mubah kılan bir yerde olduğu için, kısası düşürecek şüphe söz
konusudur. Bu durumda katile
kendi malından diyet gerekir, kefâret gerekmez. Eğer
ölenin velisi
katile: «Onun zorla getirildiğini bildiğin halde kasten vurdun» dese, katil
de: «Hayır, benim
maksadım müşrikleri vurmaktı» dese katilin sözü kabul edilir. Çünkü, düşman safına
silâh atmak
caiz olduğu için, onun iddiası
asıldır.
«Onu öldürmek için gayret etmek
gerekir. ilh...» Yani öldürmeye yeltenmenin câiz olması gerekir.
Eşbâh'ta Cinlerin ahkâmından bahisle
şöyle denilmektedir:
İnsanlar gibi, Cinnîlerin de haksız yere öldürülmeleri câiz değildir. Zeylaî, ulemanın şöyle
dediklerini nakleder: Doğru bir şekilde yürüyen beyaz yılanın öldürülmesi
caiz değildir. Çünkü o
Cinlerdendir. Rasûlullah (S.A.V.) : «Ala ve kuyruğu kısa olanı
öldürün, beyaz yılanı ise öldürmeyin
çünkü o cinlerdendir.»
buyurmuştur.
Tahtâvî bu konuda şunları söyler: «Her türlü yılanı öldürmek caizdir. Çünkü Hz. Peygamber (S.A.V.)
Cinlerden ümmetinin evlerine girmemeleri
ve kendilerini açığa çıkarmamaları
konusunda söz aldı.
Sözlerine muhalefet ettikleri zaman
ahdi bozmuş olurlar. Dolayısıyla
yılanları öldürmekte mahzur
yoktur. En iyisi onları korkutmak
ve azarlamaktır. «Allah'ın izni ile
dön» veya: «müslümanların
yolundan çekil» denilir. Buna rağmen kaçmazsa
öldürülür. Korkutmak, namazın dışında söz
konusudur.»
METİN
Katil başka bir şeyle öldürmüş
olsa bile kısas kılıçla tatbik edilir. İmâm Şafiî farklı
görüştedir.
Dürer'de Kâfî'den naklen: «Kılıçtan maksat,
silahtır» denilmektedir.
Ben derim ki: Muzmarât'ın Hac bahsinde
bu şu sözlerle açıkça
beyan edilmektedir:
«Aletin tahsîsi, başkalarının
buna ilhâkına mânî değildir. Görülmüyor
mu ki biz, mızrak ve hançeri,
Rasûlullah'ın: «Kısas ancak kılıçla
uygulanır» hadisindeki, kılıçla ilhak ettik.» Sirâciyye'deki: «Kısas
hakkı olan kişi kısası kılıçla
uygular. Eğer kuyuya atar, veya taşla ya da başka bir
şekilde öldürürse
hakkını almış olur, ama tâzir edilir.» tarzındaki sözleri,
kılıçtan maksadın, silâh olduğuna hamledilir.
En iyisini Allah bilir.
Bunağın elinin kesilmesi ve
yakınının öldürülmesi durumunda babanın kısas
hakkı vardır. Bu kalbi
ferahlatmak içindir. Baba kısas hakkına
sahip olduğuna göre, sulh hakkına da evleviyetle
sahiptir.
Karşılıksız olarak affetme
yetkisi ise
yoktur. Çünkü bu bunağın hakkını
iptaldir ki, ona malik
değildir.
Babanın sulh yetkisi, diyet miktarı veya
daha fazla bir meblağ ile kayıtlıdır. Diyetten az bir para
karşılığındaki sulh ise caiz değildir. (Diyet ödenmesi gerektiğinde) tam diyet gerekir. Çünkü bu,
bunak için daha kârlıdır.
Esah olan görüşe göre; saydığımız
bütün bu hususlarda kadı baba gibidir.
Yani bir kimse öldürülse
ve kendisinin velisi bulunmasa,
hâkimin katili öldürme ve bir meblağ
üzere anlaşma
hakkı vardır.
Topluma zarar vereceği için
affetme yetkisi yoktur. Kardeş olan vasî de öldürme halinde, sadece
diyet miktarı bir meblağ karşılığında
sulh yapma hakkına sahiptir. Organların telefi durumunda ise
kısâs yetkisi vardır. Bu istihsânın gereğidir.
Çünkü organlar konusunda mala ait hükümler
uygulanır.
Sözü geçen konularda bulûğa ermemiş
çocuk da bunak gibidir. Sayılan hususlarda, çocuk
büyümeden büyüklerin kısâs
uygulama yetkisi vardır. Bu konuda Ebû
Yûsuf ile Muhammed farklı
görüştedir. Bu meseledeki asıl prensip şudur: Sebebi tam olarak
bulunduğunda parçalanmayan
şey, herkes için tam olarak
sabit olur. Evlendirme velâyeti kâfire emân verme meselesi buna
misâldir.
Eğer büyük çocuğa yabancı ise, çocuk bulûğa erinceye kadar kısâs
hakkına sahip olamaz. Bunda
icmâ vardır. Zeylaî.
İZAH
«İmâm Şâfiî farklı görüştedir. ilh...» Şâfiîye göre, kâtil nasıl öldürmüşse, o şekilde öldürülür.
Sadece
livâta ve içki içirmekle
öldürmesi halinde yukarıdaki hükümden istisnâ olarak
kılıçla öldürülür.
«Başka bir şekilde. ilh...» Yani ateşe atmak, üzerine hayvan sürmek gibi silahsız olarak
öldürürse.
«Bunağın babasına kısâs hakkı vardır. ilh...» Çünkü kısâs hakkı kalbin ferahlaması için meşrû
olduğundan dolayı nefis üzerindeki
velâyettendir. Dolayısıyla
nikâhlama konusunda olduğu gibi,
babanın buna yetkisi vardır. Ama
evlendirmeye yetkili olan herkes, kısâsa
yetkili değildir. Meselâ
kardeş kardeşi evlendirebilir. Ama
kısâs uygulama hakkı yoktur. Çünkü kısâs kalbin rahatlaması
için meşrû kılınmıştır. Babanın çocuğuna karşı tam bir şefkati vardır.
Çocuğuna gelen zararı kendi
zararı sayar. Bu yüzden babanın gönlünün huzura
kavuşması sanki oğul için hasıl olmuş gibi
sayılır. Kardeş ise böyle değildir. Hidâye şerhlerinde de böyle
denilmiştir.
İtkânî bunağa kendisinden daha
yakın birisi bulunmadığı zaman kar-deşin kısâs
yetkisine sahip
olduğunu söyleyerek Hidâye şârihlerine
itiraz etmiştir. Eğer bunağın kardeşinden daha yakın
akrabası varsa kardeş onu evlendirme yetkisine de haiz
değildir. Çünkü kan konusunda hakkı olan,
Allah'ın farz kıldığı şekilde ölünün malında hak
sahibi olandır. Bu hususta karı ve koca dahil,
erkekler ve kadınlar eşittir. Kerhî bunu sarahaten ifade etmiştir.
Bu görüş tenkit edilir. Çünkü;
meselâ bunağın oğlu öldürüldüğü zaman
baba malında hak sahibi
olduğu için kanında da hak
sahibidir. Ama bunağın babası
olmayıp ta kardeşi veya amcası olsa,
bunak sağ iken kardeş veya
amca bunağın oğlunun kanı konusunda nasıl hak sahibi
olabilir? Zira
bunların bunak üzerinde asla
velâyet hakları yoktur. Bunak üzerinde velâyet
hakkı olan vasînin
kısâs yetkisi olmadığına göre;
hiç velâyet hakkı olmayan kardeşin nasıl
kısâs yetkisi olabilir ki?
Evet, eğer maktûl, bunağın kendisi
olursa İtkânî'nin dediği doğru olur. Herhalde mesele biraz
karışmış gibi. Bundan dolayı
Sa'diyye'de: «Söz; oğul gibi, bunağın
velisinin öldürüldüğü ve
babasının sağ olduğu zamanla ilgilidir.
Bunağın kendisi öldürüldüğü zamanki durumda değildir.»
denilmektedir.
«Bunağın velisi öldürülmüşse ilh...»
Yani oğlu ve annesi gibi. Minah. Bazı
nüshalarda : «Yakını
öldürülürse» denilmektedir ki o daha doğrudur. Nihâye'de veli yakın ile tefsir edilmiştir.
Nihâye
sahibi daha sonra şöyle der:
«Yani bunağın bir oğlu olsa ve
öldürülse, babasının -ki o öldürülenin
dedesidir- kısâs isteme ve sulh
yapma yetkisi vardır.»
«Eğer diyetten daha azıyla olursa, sulh caiz olmaz ilh...» İtkâni buna,
İmâm Muhammed'in diyet
miktarıyla kayıtlamadığını, aksine mutlak bıraktığını söyleyerek
itiraz etmiştir.
Kerhî'nin Muhtasar'ında şöyle denilmektedir: «Birisinin başka
birisi üzerinde öldürme veya
yaralamadan dolayı kısâs hakkı olsa
ve az olsun çok olsun mal karşılığında sulh yapsa caizdir.»
Şelebî Kariu'l-Hidâye'den naklen İtkânî'nin itirazının
vehim olduğunu söyler. Ebûssuûd ise: «Kerhî
açıkça söylemişken bu nasıl
vehim olabilir?» der.
Ben derim ki: Nihâye'de ve diğer Hidâye şerhlerinde: «Sulh caiz olmaz.» sözünün yerine «diyeti
azaltmak caiz değildir. Eğer az olursa tam diyet gerekir.» denilmiştir. Bu gösteriyor
ki diyeti
azaltmak değil, sulh caizdir. Onun için tam diyet
gerekir. Aksi halde kısâs icap eder. Bu izahla
alimlerin sözlerinin arası uyuşturulmuş
olmaktadır. Kerhî'nin belirttiği ve
İmâm Muhammed'in
sulhun sıhhati konusundaki
sözünün ifade ettiği manadan maksat, diyetin
tamamının gerekli
oluşudur. «Diyeti azaltmak caiz değildir.»
diyenlerin maksadı da budur. Şârihin
burada Minah'a
uyarak: «Sulh sahih değildir»
demesinden maksat da: Noksan miktarla lâzım
olmayışıdır. Ama
bunu Hidâye Şârihlerinin söyledikleriyle ifade etseydi, daha uygun olurdu. Bu izahla İmâm
İtkânî'nin
itirazının yerinde olmadığı açığa çıkmış
oldu. Bu açıklamanın kıymetini bil.
«Çünkü o bunak için daha
faydalıdır. ilh...» Âlimlerin sözlerinde bu gerekçe: «Sulha maliktir»
cümlesinin yanında yer almıştır.
Doğrusu buradaki gerekçenin:
«Çünkü bunda onun hakkının iptal
edilmesi vardır.» şeklinde olmasıdır.
«Hâkimin sulh yetkisi vardır. ilh...». Baba konusunda geçene kıyasla hâkimin
sulhunun da diyet
miktarı veya daha fazlasıyla
kayıtlanması gerekir. Yani diyeti
indirerek sulh yapması caiz olmaz.
«Kardeş olan vasî de sulh
yapabillr. ilh...» Ama Rahmetî, «Vasînin kısâs
hakkına malik olamamada
kardeşe benzediğini, sulh
yapmada ise öyle olmadığını, çünkü kardeşin,
kardeşin malı üzerinde
tasarruf yetkisinin bulunmadığını söyler.» Fakat bu uzak bir anlayıştır.
«Sadece öldürmeden dolayı sulh yapabilir. ilh...» Yani daha önce
geçtiği gibi vasînin affetme ve
kısâs yetkisi yoktur. Çünkü onun nefsi üzerinde velâyet hakkı yoktur. Kısâs ise, cana velâyet
kabilindedir. İbn-i Kemâl.
Buradaki «öldürmeden dolayı»
sözü hiç olmasaydı daha iyiydi. Çünkü vasînin organlara işlenen
cinayette de sulh yetkisi
vardır. Öldürmeden dolayı sulhta ise rivâyetler
ihtilâflıdır.
Hasılı, Gayetü'l-Beyân'da
Pezdevî'den nakledildiği üzere; «Babanın hem cana hem de organlara
karşı işlenen cinayetlerde kısâs isteme,
sulh
yapma hakkına sahip olduğunda ve af etme yetkisinin
bulunmadığında rivâyetler
müttefiktir. Yine ittifakla vasînin
cana karşı işlenen cinayette
kısâs
isteme yetkisi yoktur. Ama organlara karşı onlarla kısâs yetkisine mâliktir. Organlara karşı
işlenen
cinayetlerde ise sulh yapabilir, ama affedemez. Vasînin cana karşı işlenen
cinayette mal
karşılığında sulh yetkisi olup
olmadığı konusunda ise rivâyetler farklıdır. Camiussağîr'in aynı
bahisteki ifadesine göre sahih; Sulh bahsindeki ifadesine göre
ise sâhih değildir.» Remlî birinci
rivâyetin tercih edildiğini söyler.
«İstihsânen ilh...» Kıyasa göre
mâlik olmaz. Çünkü maksatlar aynıdır. O da kalbin rahatlamasıdır.
Hidâye.
«Çünkü organlar konusunda
mallarla ilgili hükümler uygulanır
ilh...» Onun için Ebû Hanîfe organa
karşı işlenen cinayette
davalının yeminden imtinası üzerine hüküm verilmesini caiz görmüştür.
İtkanî.
«Çocukta bunak gibidir ilh...»
Yani küçük çocuğun bir yakını
öldürüldüğü zaman, babasının ve
vasîsinin bunağın babası ve vasîsinin yaptıklarını yapabilme yetkileri vardır; çocuğun babasının
kısâs ve sulh yetkisi vardır. Ama
affedemez. Vasîsinin ise sadece
sulh yapma hakkı vardır. Kardeş
ve benzerlerinin ise bunlardan
hiç birine yetkileri yoktur. Çünkü bunak meselesinde beyan ettiğimiz
gibi kardeşin kardeş üzerine velâyet
hakkı yoktur. Hindiy'de Muhît'ten
naklen şöyle denilmektedir:
«Kısâs hakkının tamamı küçük çocuğa ait olduğu zaman ağabeyinin bu hakkı kullanma yetkisi
olmadığından âlimler ittifak
etmişlerdir.» Meselenin tamamı az ileride gelecektir.
EK:
Hânûtî, katil öldürdüğünü inkâr
ettiği ve vasî öldürdüğünü ispat edemediği zaman küçük çocuğun
vasîsinin mala kıyasla diyet miktarından daha az bir mala sulh yapmasının sahih oluşuna fetvâ
vermiştir. Bu fetvâyı verirken
de İmâdiye'deki şu ifadelere
dayanmıştır: «Vasî, ölünün veya çocuğun
bir adamdaki haklarından dolayı
sulh yaptığı zaman; eğer adam borcunu
ikrâr ederse veya aleyhine
delil varsa ya da aleyhine hüküm
verilmişse alacaktan daha azı üzere sulh caiz değildir.
Eğer böyle
değilse caizdir.»
«Büyüklerin kısâs hakkı
vardır. ilh...» Yani bir adam
öldürülürse ve onun büyük ve küçük
velileri
olsa İmâm-ı Azam'a göre büyük
velinin katili öldürmeye hakkı vardır. Çünkü bu ortak bir haktır.
Mebsût'a göre eğer büyük, baba ise icmâen kısas hakkını kullanabilir. Birbirine yabancı olan büyük
ve küçüğün ortak olduğu bir kölenin öldürülmesinde olduğu gibi, büyük olan
yabancı ise bu yetkisi
yoktur. Bu sözde, bütün hak sahiplerinin küçük olmaları halinde kardeşin
ve amcanın kısâs
yetkilerinin olmadığında işaret vardır. Nitekim Câmiussağîr'de
de böyle denilmektedir.
Bu durumda bir görüşe göre küçüklerden
birinin büyümesi beklenir. Diğer
bir görüşe göre ise,
İhtiyâr'da belirtildiği üzere devlet başkanı kısası
uygular. Kadı da devlet başkanı gibidir. Yine
yukarıdaki sözde: Hak
sahiplerinin hepsi büyük olduğunda bir kısmı
olmadan diğerlerinin kısâsı
uygulamayacakları, bunun için
birisini vekil edemeyeceklerine de işaret vardır. Çünkü vekil eder de
kendisi hazır olmazsa, onun kısâsı affetme
ihtimali söz konusudur.
Kısas uygulamaya, Allah'ın takdir ettiği üzere (ferâiza
göre) ölünün malında hak sahibi olanlar
yetkilidir. Hulasa'da belirtildiği üzere karı ve koca da
bu hükmün şümulüne girer. Yine
yukarıdaki
sözden anladığımıza göre bu
hakların kullanılmasında hâkimin hükmünün bulunması şart değildir.
Eğer öldürme hataen olmuşsa
büyüğün kendi hakkını alma yetkisi yoktur. Nitekim Câmi'de de
böyledir.
Kuhistâni.
Bezzâziye'de belirtildiğine göre;
hâkimin hükmü olsun olmasın kısâs sahibinin kısâsı uygulama
yetkisi vardır.
«Bu konuda Ebû Yûsuf ile Muhammed
farklı görüştedir ilh...» Bunlara göre büyük
ortak küçüğün
babası değilse, büyüklerin kısâs
uygulama hakları yoktur. Nihâye. Ebû
Yûsuf ile Muhammed bu
görüşe; meseleyi, kısâs hakkının iki büyük arasında ortak olduğu ve
birisinin hazır olmadığı
durumundaki hükme kıyasla varmışlardır.
«Bu konuda asıl ilh...» İmâm Ebû Hanife'nin görüşünün delilini belirtmek için söylenmiştir.
Hidâye'de şöyle denilmektedir: «Ebû Hanîfe'nin delili şudur: Kısâs hakkı bölünmeyen
bir haktır.
Çünkü bölünmeyen bir sebeple sabit olmuştur, o da akrabalıktır.
O esnada küçüğün affetme
ihtimali yoktur. Dolayısıyla evlendirme velâyetinde olduğu gibi kısâs hakkı her biri için tam olarak
sabit olmuştur. İki büyüğün ortaklığı ise böyle değildir. Çünkü hazır
olmayanın affetme ihtimali
vardır.»
Sâ'dî; Aralarında akrabalık
bulunmadığı halde kısâs hakkının karı koca için de sabit
olduğu
gerekçesi ile, kısâsa yetkili olma sebebinin akrabalık
olduğu görüşüne itiraz etmiştir. Tûrî
bu itiraza
«hükmün ekseriyete binaen verildiğini veya maksadın
varis olmayı gerektiren akrabalık
olduğunu»
söyleyerek cevap vermiştir.
«Ancak büyük küçüğe yabancı ise kısâsa mâlik değildir ilh...» Nihâye'de şöyle denilir:
«Yabancı
birisi ve küçük arasında ortak olan
köle teommüden öldürülürse yaboncının, küçük bülûğo
ermeden kısası uygu-lama yetkisi yoktur. Bunda icmâ vardır. Ama küçüğün babası varsa o yabancı
ortakla birlikte kısası uygulayabilirler.» Nihâye sahibi daha sonra Mebsût'tan naklen şöyle der:
«Çünkü sebep mülktür. O da
ortaklardan her birisi için tam olarak teşekkül etmez. Zira köleye
sahip
olmanın bölünmeye ihtimali vardır. Üzerinde durduğumuz mesele ise böyle değildir. Çünkü bunda
sebep akrabalıktır. Ve akrabalığın
bölünmeye ihtimali yoktur.»
Benzerini biraz önce, Kuhistanî
kanalıyla Mebsut'tan naklettiğimiz
bu tasvir ve tâlilin zâhirinden
anlaşıldığına göre, yabancıdan
maksat, kısâs hakkına akrabalık
sebebiyle değil, mülkiyet sebebiyle
ortak olandır.
Bir adam öldürülse ve kendisinin
halasının yetişkin bir oğlu, dayısının da küçük bir oğlu olsa;
bunlar yabancı oldukları halde yetişkin olanın halasının oğlunun) kısâs
isteme yetkisi vardır. Çünkü
sebep, maktûle olan akrabalıktır ve o bölünmez. Aynı
şekilde bir adam öldürülse ve geride bir
hanımı bir de başka bir hanımından küçük oğlu bulunsa hanımının kısâs isteme hakkı vardır.
Zira
âlimlerin «akrabalık»tan kastettikleri, karı-kocaya da
şamildir. Meşhur Fetavâsında büyük âlim İbn
Eş-şilbî de: Geride bir koca bir de başka kocadan küçük oğlu
bırakarak öldürülen bir kadının kısâs
hakkının, oğul büyümeden önce kocaya ait olduğuna fetvâ vermiştir. Allâme Hânûtî'nin
Fetevâ'sındaki şu fetvâ ise Eş-şilbî'nin
Fetvâsı ile çelişkilldir: Bir adam öldürülse ve geride yetişkin
bir kızı, küçük bir oğlu, dört
de hanımı bulunsa, oğlanın bulûğa ermesi beklenir.
Çünkü
hanımlardan bazısı maktûle
yabancıdır.
Hânûti bu fetvâyı Zeylâî'nin
ibaresine dayanarak vermiştir. Bu konu düşünülsün.
METİN
Bir katili, maktûle yabancı olan
birisİ taammüden öldürürse kendisine kısâs
gerekir. Çünkü
maktûlün (birinci katil) kanı,
kâtile göre mâsumdur. Hatâen öldürmesi halinde ise diyet kâtilin
âkilesine gerekir.
Katilin öldürülmesinden sonra ilk
maktulün velisi: «Ona öldürmesini ben emrettim» dese fakat
sözünü ispat için delil gösteremese,
sözü kabul edilmez, yabancı olan katil yine
öldürülür. Şu
mesele ise, yukarıdaki meselenin hilâfınadır: Birisi, başka birinin
bahçesine kuyu kazsa ve oraya
bir adam düşüp ölse, sonra da bahçe
sahibi: «Ona kazmasını ben emretmiştim» dese iddiası kabul
edilir. Çünkü bahçe sahibi o esnada da kuyu kazmasını emretme imkânına sahiptir, dolayısıyla
sözü tasdik edilir. Önceki mesele
ise böyle değildir. Çünkü katil öldüğü için mahal kalmamıştır ve
velinin o anda katili öldürme
emrini verme imkânı yoktur. Bu, kaide gereğidir.
Bu sözün zahirinden
anlaşılan şu ki; kâtil kendi eceliyle öldüğünde olduğu gibi, bu durumda da maktulün
yakınlarının
kısâs hakkı sona erer.
Maktûlün velilerinden (yakın akraba)
bazısı olmadığı halde, bazıları kısası uygulamasalar
hiçbir
tazminat gerekmez. Muctebâ ve
Dürer'de şöyle denilmektedir: «İki kişi arasında
ortak bir kan kısas
hakkı) olsa ve ortaklardan
birisi affetmesi ile kendi hakkının düşlüğünü biliyorsa, kendisine
kısâs
uygulanır. Bilmiyorsa kendi
malından diyet öder. Şu mesele ise yukarıdakinin aksinedir:
Birisi
taammüden öldürülmesi için bir
adamı tutsa, maktûlün velisi de o tutanı öldürse kendisine kısâs
uygulanır. Çünkü tutanın kısâsen öldürülemeyeceğini herkes bilir.
İZAH
«Kâtilin velisi ben emrettim dese
ilh...» Bundan anlaşılıyor
ki, kısasa hakkı olan akrabanın, hakkını
hem bizzat kullanması, hem de başka birine
kullandırması caizdir. Bu, Bezzâziye'de
açıkça
belirtilmiştir. Ama başka birinin, müvekkil
hazır olmadan kısası tatbik etmesi caiz
olmaz.
«Velinin sözü kabul edilmez ilh...» Çünkü bunda başka birisinin hakkını düşürme söz
konusudur. O
da birinci katilin velileri
(akrabaları)dır.
«Bu kaide gereğidir ilh...» Bu konudaki kâide şudur: «Bir şeyi
haber veren kişi, haber verdiği anda
o şeyi yapabilecek durumda ise sözü tasdik edilir,
yapabilecek durumda değilse tasdik edilmez.»
Meselâ, karısını bir veya iki
talâkla boşayan kişi, iddet
bitmeden hanımına rücû ettiğ,ni
söylerse,
sözü kabul edilir. İddet
bittikten sonra haber verirse, kadının yalanlanması durumunda
delil
getiremezse sözü kabul edilmez. Üzerinde durduğumuz meselede kişi
izni haber verdiği zaman
bahçesine kuyu kazması için birisine izin
verme imkânına sahiptir, öldürmesi için izin vermesi ise
mümkün değildir. Çünkü ortada
öldürülecek kişi (mahal) kalmamıştır ki; o da ikinci
maktûldür.
«Sözün Zahiri ilh...» Yani
metindeki: «Katili bir yabancı öldürse
kısâs gerekir...» sözünün zahiri
kastedilmektedir. Bu durumda
birinci maktûlün velisinin kısâs ve diyet
gibi bütün hakları düşer.
Kâtilin kimse tarafından
öldürülmeden kendiliğinden ölmesinde de hüküm aynıdır.
Yukarıdaki, sözün zahirlik yönü
musannıfın o hükme hiçbir şekilde
itirazda bulunmamasıdır. Çünkü
daha önce de belirtildiği gibi,
taammüden öldürmenin hükmü kısastır. Karşılıklı rıza olmadan kısâs
cezasının malî cezaya
dönüştürülmesi mümkün olmaz. Burada da
böyle bir şey olmamıştır. Ben
Tatarhâniye'de bu mesele ile
ilgili olarak şöyle denildiğini
gördüm: «Kâtil haklı veya haksız olarak
öldürülürse, malı bir ceza olmadan kısâs
hakkı düşer. Kendiliğinden ölmesi halinde de durum
aynıdır.»
«Velilerden bazısı kısâsı uygulasa ilh...» Yani bir grubun hakkı olarak sabit olan kısâsı bazıları
uygulasalar. Bu meselenin: «Katili bir yabancı öldürse» sözünden
önce yer alması gerekirdi. Çünkü
burası, o sözden önceki konu ile bağlantılıdır. Şârihler bunu, İmâm Ebû
Hanîfe'nin: «Kısâs her biri
için bütünü ile sabit olur»
hükmünü teyit için zikrederek şöyle demişlerdir: «Buna delil, kısâs hakkı
olanlardan birisi diğerleri olmadan kısâsı
uygulasa, onlara da katile de bir şey
vermesi gerekmez.
Eğer onun için kısâs hakkının tamamı sabit olmasaydı, hakkı tümü ile
kullandığı için diğerlerine
tazminat ödemesi gerekirdi.»
«İki kişi arasında ortak bir kan ilh...» Yani iki
kişinin üçüncü bir şahıs aleyhine
sabit olan kısâs
hakkı Dürer'in ibaresi de aynen
buradaki gibidir. Müctebâ'daki ifadeler ise şu şeklidedir: «İki kişi
kısâs hakkına ortak olarak sahip
olsalar ve bunlardan birisi katili affetse, diğeri öldürse; eğer
öldüren, diğer hak sahibinin
affettiğini bilmiyorsa kıyasa göre onun da öldürülmesi gerekir.
İstihsâna göre ise öldürülmez. Ama
eğer affı bilir fakat, o durumda
öldürmesinin haram olduğunu
bilmez de: «Benim onu öldürmenin
helâl olduğunu zannettim» dese
öldürülmez; kendi malından
diyet ödemesi gerekir. Eğer
katili öldürmesinin haram olduğunu
biliyorsa; hâkim affeden ortağın
hissesindeki kısâs hakkının düştüğüne hükmetmiş olsun olmasın öldürülür. Bu şu meseleye
benzer: Birisi, bir adamı, bir başkası taammüden öldürünceye kadar tutsa, sonra da ölenin velisi
tutanı öldürse o da öldürülür. Hâkim,
tutanın öldürülmeyeceğine hükmetmiş olsun
olmasın
farketmez.»
«Çünkü tutana kısâs uygulanmayacağını herkes bilir.» Yani herkes bilir ki, onu öldürmek
helâl
olmaz. Maktûlün velilerinden birisinin
affettiği ise böyle değildir. Çünkü diğerlerinin
hakkının düşüp
düşmediği açık değildir. Dürer de Muhît'ten nakledildiğine göre bu konu ihtilâflıdır. Bazı âlimlere
göre, velilerden birisinin
affetmesi ile kısâs düşmez. Onun için, diğer
velinin kısâs hakkının devam
ettiğini zannetmesinde şüphe
vardır.
METİN
Bir kimse bir adamı yaralasa ve
yaralı ölse; maktûlün velileri onun yara sebebiyle öldüğüne; vuran
da yaranın iyileştiğine ve
adamın daha sonra öldüğüne delil
getirseler, velinin delili üstün
tutulur.
Muinu'l-Hukkâm El-Hâvî'ye nispet ederek.
Maktûlün velileri onu (meselâ) Zeyd'in yaralayıp
öldürdüğüne delil getirseler, Zeyd de
maktulün:
«Beni Zeyd yaralamadı ve öldürmedi» dediğine delil gösterse; Zeyd'in delili üstün
tutulur. Müştemil
Mecmeu'I-Fetâvâ'ya nispet ederek.
Yaralı: «Beni falan öldürmedi» dese sonra da ölse, bu sebeple
varislerinin yaralayanı dava etmeye
hakları yoktur. Bir görüşe göre de:
yara, hâkim veya insanlar tarafından biliniyorsa davaları
dinlenir. Kınye.
Dürer'de, Mes'udiyye'den naklen şöyle
denilmektedir: «Yaralı veya
velileri yaralamadan sonra,
ölümden önce yaralayanı
affederse, istihsânen bu af caizdir.»
Vehbâniyye'de de şu ifadeler yer almıştır: Yaralı: «Beni falan öldürdü» dese ve
ölse, varisi ise onu
başka birinin öldürdüğüne delil
getirse delil dinlenmez. Çünkü bu, varis bırakan (maktül)'ın hakkıdır
ve onları (şahitleri) yalanlamıştır. Yaralı: «Beni falan yaraladı» dese
ve ölse, oğlu ise onu diğer
oğlunun hataen yaraladığına delil getirse,
bu delil kabul edilir. Çünkü bu onun mirastan
mahrumiyetini gerektirir.
Birisi birine zehir verse ve adam
ölse; eğer adam onun zehir olduğunu bilmeden yemiş ve ölmüşse
zehir verene kısas da diyet de
gerekmez, ama hapsedilir ve tazir cezası verilir. Eğer zehiri ağzına
dökerse, âkilesinin diyet
ödemesi gerekir. Zehiri içecek
bir şey içerisinde verir ve adam onu içip
ölürse bunun hükmü önceki meselenin hükmü gibidir. (Yani kısas da diyette gerekmez hapis ve
tazir gerekir.) Çünkü ölen onu,
kendi ihtiyarı ile içmiştir. Şu var ki,
onun verilişinde kandırma söz
konusudur. Bundan dolayı da sadece tazir
ve tövbe istiğfâr icap eder.
Adam birisini (toprak kazmakta
kullanılan) bei ile vurarak
öldürürse: Eğer belin demir tarafı
değmişse veya sırt tarafı rastlayıp da
yaralamışsa, Musannıfın Müctebâ'dan nakline göre icmâen
kısâs uygulanır. Ama demir taraf isabet etmemişse ya da sırt tarafı denk gelip
de yaralamamışsa
Tahâvî'nin rivâyetine göre kısâs uygulanmaz. Zahiri rivayete göre demir, bakır, altın ve benzeri
madenlerle vurulduğunda yara olmadan da kısâs uygulanır.
Dürer'de bu nakil Kâdîhân'a nisbet
edilmiştir. Musannıfın
Hulâsa'dan nakline göre ise: Kısasın
gerekmesi için, İmâm Ebû Hanife'ye
göre, yaralamaya itibar edilir. İbn-i Kemâl de bu nakli esas almıştır.
Müctebâ'da : «Bir adam. birisine kınındaki kılıçla vursa ve kılıç
kını yarıp adamı öldürse Ebû
Hanife'ye göre kısâs gerekmez»
denilmektedir.
İZAH
«Maktûlün velisinin delili üstün
tutulur ilh...» Bu, Kınye sahibinin: «Biri birine zıt iki beyyine»
bahsinde söylediğine uygundur.
Bazıları, bunun gerekçesinin: Velilerin
delilinin ispat edici, vuranın
delilinin ise nefyedici oluşunun olduğunu söylemişlerdir.
Ama bu, hulâsa sahibinin, «Dâvâ
bahsi»nin sonundaki şu sözlerine aykırıdır: «Bir adam, birisinin câriyesinin karnına vurduğunu ve
bunun üzerine cariyenin öldüğünü iddia etse, vuran da bu iddiayı
reddederek câriyenin, o
vurduktan sonra çarşıya çıktığını söylese, bu sözü kabul edilmez. Fakat, vurduktan sonra cariyenin
sıhhatli olduğunu ispat etse o
zaman sözü kabul edilir. Vuran, cariyenin vurduktan sonra
iyileştiğine, sahibi de vurma ile öldüğüne delil getirseler iyileştiğini gösteren delil daha üstün
tutulur. Bezzâziye ve
Müştemilü'l-Ahkâm'da da böyle
denilmektedir. Ebussuud'un fetvâsı da
bu
istikamettedir.» Şeyh Gâmin
El-Bağdâdî Teâruzu'l-Beyyine'sinde
aynısını söyler.
Musannıf burada söylediğini Bahr'e uyarak Şehâdetler Bahsi'nde Şehâdette İhtilâf konusunun
hemen başında da söylemiştir.
Düşün.
«Zeyd'in delili daha makbuldür ilh...»
Çünkü o, iddiayı ortadan kaldırmayı değil, hak sahibinin
sözünü ispat etmektedir.
«Vârislerinin dâvâ etme hakları yoktur
ilh... Çünkü vâris önce ölünün hakkını
iddia etmekte sonra
da ona miras yoluyla
intikal etmektedir. Eğer muris (ölen) sağ olsaydı, sözleri arasında tenâkuz
olduğu için bu şekildeki iddiası kabul edilmezdi. Onun için davâ
edenin iddiası da aynı şekilde
kabul edilmez. Velvâliciyye.
Muhît müellifi, bu hükmün yaralayanın
yabancı birisi olması halinde olduğunu,
vâris olması
durumunda ise sâhih
olamayacağını söyler.
Ben derim ki: Görünen o ki; Muhît'ten, naklettiği, yaralama hadisesinin hataen olması
durumundadır. Çünkü bu, vârisini maldan
ibrâ manasına gelir. Tahtavî.
Musannıfın sözlerinin taammüden
öldürme ile kayıtlı olduğunu söyler. Ama aynı meselede öldürme
hataen vuku bulmuşsa, varislerin delili
kabul edilir ve diyetin üçte biri düşülür. Ölenin:
«Beni o
yaralamadı» sözü diyeti düşürmek maksadıyla söylenmiş kabul
edilir. Bu da ancak üçte birde
geçerlidir.
«Vâris başka birinin öldürdüğüne
delil getirse ilh...» İbarenin devamından, bu başka birinin,
vârislerden başka bir yabancı olduğu anlaşılmaktadır.
«Onları yalanlamıştır ilh...»
Eşbâh Haşiyesi'nde Mecmûun-NevâziI'den
nakledildiğine göre, buradaki
«onlar» dan maksat, şahitlerdir.
«Bir oğlu, diğer oğul aleyhine delil getirse ilh...» Eşbâh'ın ibaresi; «Oğlu,
başka birisinin
yaraladığına delil getirse...» şeklindedir. Fakat, buradaki ifade doğrudur. Bundan dolayı
Bîrî:
«Eşbah'taki ifade nakledilen görüşe aykırıdır.» demiştir.
«Çünkü onun mirastan mahrumiyetini gerektirir ilh...» Bu, yabancı birisi aleyhine beyyine
ikame
edildiğinde kabul edilmeyip de,
yaralının aleyhine gösterilen beyyinenin
kabul edilişi arasındaki
farkı açıklamaktadır.
Zâhiriyye'de: «Bunun sebebi şudur: Beyyine, oğlun mirastan mahrum bırakılması üzerine kâim
olmuştur. Biz miras konusunda
bunu kabul edince, diyeti de âkileye
gerekli kıldık» denilmektedir.
«Eğer onu yerse ilh...» Yani kendi
iradesi ile. Eğer, «onu içerse»
denilse idi daha güzel olurdu.
«Onu ağzına dökerse ilh...» Yani zorla boğazına dökerse. Aynı
şekilde, zehiri ona verir ve içmesi
için zorlar ve maktûl de içerse
kısâs gerekmez. Âkile'nin diyet
ödemesi icap eder. Tatarhâniyye.
Yine Tatarhâniyye sahibinin dediğine göre mesele Zahîre'de Asl'a nispetle
hiçbir ihtilâf ve tafsilata
yer verilmeden mutlak olarak zikredilmiştir.
Meselenin hükmünün böyle oluşu; Ebû Hanife'nin genel prensibine ters
düşme. Çünkü öldürme,
yaralayıcı olmayan bir şeyle olmuştur. Dolayısıyla onun görüşüne göre amde benzeyen hata ile
olmuştur. Meseleye Ebû Yûsuf ile Muhammed'in görüşleri açısından
bakıldığında ise: Alimlerin
bazılarına göre; eğer zehir boğazına dökülür ve öldürecek miktarda olursa bu, taammüden
öldürme; öyle değilse amde benzer
hata ile olmuş olur. Diğer bazı âlimlere
göre ise mutlak olarak
(az olsun çok olsun, boğaza
dökülsün kendi içsin) her üç İmâma göre de amde benzeyen hatadır.
Sâlhânî, hocası Ebussuud'un; «Yol kesme» konusunda: «Eğer zehirle
öldürürse kısâs gerekir.
Çünkü zehir, ateş ve bıçağın yaptığını yapar» dediğini ve Semerkandî'nin
de bu görüşü tercih
ettiğini nakleder. Yani boğazına
akıttığında veya içmesi
için zorladığında böyledir. «Ona sadece
ta'zir ve tevbe-istiğfar gerekir ilh...»
Çünkü o, bir adamın ölümüne sebep
olduğu için günah
işlemiştir.
BİR UYARI:
Bir kimse, başka birini dua ile, gizli oklarla veya Enfâl Sûresini okuyarak öldürdüğünü iddia ederse
bir şey lâzım gelmez. Bu. düpedüz yalandır. Çünkü, gaybı bildiğini iddia
etmek manasına gelir.
Halbuki Allah C.C.: "Gaybı
Allah'tan başka hiç kimse bilemez» âyetiyle,
insanların gaybı
bilemeyeceğini haber vermiştir. Onun adamı bunlardan biri ile
öldürdüğüne delâlet eden hiçbir delil
yoktur. Yalan yere ikrardan
dolayı da birşey lâzım gelmez. Bu; bir kimsenin,
kendisinden daha yaşlı
birisinin kendi oğlu olduğunu
ikrâr etmesine benzer.
Bir kimse, bir adamı Allah'ın
kahredicilik vasfını taşıyan isimlerini okuyarak öldürdüğünü iddia etse,
bunun gerçekliği konusunda
âlimler ihtilâf etmişlerdir. Esah olana göre bundan
dolayı da bir şey
gerekmez. Çünkü Şeriat bunu ölüm
âleti ve ölüm sebebi saymamıştır. Bu
meseleleri Bîrî Havî'den
nakletmiştir. Kınye.
Burada müellif, birisi göz
değmesi ile öldürdüğünü iddia eden kişi konusunda bir şey
söylememiştir. Düşün.
«Yahut belin sırtı ile
öldürmüşse ilh...» Ama belin sapı değerse bu, bir
ağırlıkla öldürmeye benzer.
Bu mesele, konunun baş tarafında
geçti. Mi'râc. Yâni bu amde benzeyen öldürmedir.
«İmâm Ebû Hanife'ye göre yaralamaya itibar edilir ilh...»
Hidâye'de
bu açıkça belirtilmiş, Şarihler
ise
ona uymamışlardır. Fakat Hidâye'den nakletmek daha iyidir. Çünkü o daha kuvvetlidir.
«Kınındaki kılıçla vurursa, İmâm
Ebû Hanife'ye göre kısos gerekmez.» Çünkü vuran, yaralayıcı bir
aletle vurmayı kastetmemiştir. Velvâliciyye.
Ben derim ki: Bu, taammüden
öldürmenin daha önce geçen tarifine uygun düşmektedir. Zira
taammüden öldürmenin tahakkuku
için yaralayıcı (organları kesici) bir
âletle vurulmuş olması
gerekir. Bu tariften istifade
ile denilebilir ki: Bu meselede eğer kılıçla kasten vurursa kısas gerekir.
Çünkü yaralama, yaralayıcı
bir âletle kasten vurularak gerçekleşmiştir. Konunun bar tarafında,
Müctebâ'dan naklettiğimiz: «Taammüden öldürmede, öldürme kastının bulunması şart değildir.»
cümlesine gelince bundan anlaşılan şudur: Bir kimse keskin bir âletle kasten
vurduğu zaman,
öldürme maksadının bulunması şart değildir. Şart olan, kasten vurmaktır, öldürmeyi kastetmek
değil. Ayrıca her keskin âletle öldürmek, taammüden öldürmek değildir.
Çünkü bazen keskin âletle
hataen öldürme de olabilir. Onun
için, taammüden öldürmede kesici
âletle kasten vurulmuş olması
şart koşuldu. Üzerinde
durduğumuz meselede de; maksat kılıcı
vurmak olmadığı için, sonunda
ölüm olsa da bu öldürme
taammüden öldürme sayılmaz.
METİN
Boğazını sıkarak ve suda boğarak
öldürmekten dolayı kısâs gerekmez İmâm Ebû Yûsuf İmâm
Muhammed ve İmâm Şâfiî ise aksi görüştedir.
Birisi birini odaya hapsetse ve adam açlıktan
ölse Ebû Hanife'ye göre hiç bir
tazminat gerekmez.
Ebû Yûsuf ve Muhammed'e göre ise diyet ödemesi icap eder. Eğer bir adam birisini diri diri
toprağa
gömse ve adam ölse İmâm
Muhammed'den gelen bir rivâyete göre kısâs uygulanır. Müctebâ.
Peşipeşine kamçı vurarak öldürmesi durumunda ise kısâs
icap etmez. Nitekim ileride gelecektir.
Müctebâ'da belirtildiğine göre;
birisi boğarak öldürmeyi
âdet edinmişse siyaseten öldürülür.
Sihirbazda olduğu gibi, yakalandıktan sonra
tövbe ederse, tövbesi kabul edilmez.
Bir kimse bir adamın elini ayağını bağlasa ve bir aslanın veya bir
yırtıcı hayvanın önüne atsa ve
hayvan onu öldürse kısâs da diyet
te gerekmez. Fakat, tazir edilir, dövülür ve ölünceye kadar
hapsedilir. Bezzâziye'de; bu
cezalara ilâveten İmâm Azam'a göre diyetin de gerekli olduğu ifa-de
edilmektedir.
Eğer bir çocuğu bağlasa da güneşe ya da soğuğa atsa ve çocuk ölse, bunu
yapanın âkilesine diyet
icap eder.
Hânîyye'de şöyle denilmektedir;
«Bir kimse, bir adamı bağlayıp denize atsa ve adam dibe çöküp
boğulsa, İmâm Ebû Hanife'ye göre
atanın âkilesinin diyet ödemesi icap eder. Ama denize atılan
adam bir müddet yüzse ve daha sonra boğulsa diyet gerekmez. Çünkü o kendi aczi sebebiyle
boğulmuştur. Birinci meselede ise
suya atılması sebebiyle
ölmüştür.»
Bir adam, birisinin boynunu kesse, ama ümüğün bir kısmı
kalsa ve adamın daha canı çıkmamışken
bir başkası öldürse, ona kısâs gerekmez.
Çünkü o ölü hükmündedir.
Bir kimse can çekişirken, birisi gelip öldürse kısâs
uygulanır. Ancak, adamın artık yaşamayacağı
biliniyorsa kısâs gerekmez.
Hâniyye'de de böyledir.
Bezzâziye'de şöyle denilmektedir: «Birisi, demirle bir adamın karnını yarsa, bir başkası da boğazını
kesse; eğer karın yarıldıktan
sonra yaşama ümidi olursa
boğazını kesen öldürülür, boğazı kesene
de tazir cezası verilir.»
İZAH
«İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed aksi
görüştedirler ilh...» Bunlara göre, kısas
uygulanır.
Velvâliciyye'de şöyle denilir:
«Bu hüküm, boğma halinin ölünceye
kadar devam etmesi halindedir.
Ama ölmeden önce boğmayı
bırakmışsa, bakılır. Eğer boğma hali, çok kere bir adamın öleceği
kadar bir müddet devam etmişse
Ebû Yûsuf ile Muhammed'e göre kısâs gerekir.
Ama o kadar
devam etmemişse icmâen kısâs uygulanmaz.»
Suda boğma meselesinde de; öldürmenin onlara göre taammüden saldırıp kısâs uygulanması için,
suyun kurtulunmayacak kadar
derin olması gerekir. Fakat su, düşenin genellikle
ölmeyeceği kadar
az olursa veya çok olur ama; atılan
adam yüzmesini bilir ve bağlı olmadığı için
de yüzüp kurtulma
imkânına sahip olursa bu öldürme,
amde benzeyen öldürmedir. Tatarhâniyye
ve başka kitaplarda
böyle denilmiştir.
«Bir odaya hapsetse ilh...»
Tatarhâniyye'de Muhît'ten naklen mutlak bir ifade kullanılmıştır.
Zahiriyye'den naklen ise: «Eğer
adamı bağlar ve bir odaya hapsederse» denilmiştir. Bence
önemli
olan; ister bağlı olsun ister çözük; dışarıya çıkma imkânına sahip
olmamasıdır.
İmâm Ebû Yûsuf ile İmâm Muhammed
diyet gerekir dediler.» Tatarhâniyye'de; Muhît ve Kübrâ'dan
naklen: «Ona diyet gerekir.»
Hâniyye ve Zahiriyye'den
naklen ise: «Akilesine diyet
gerekir.»
denilmektedir. Anlaşılan, önceki nakilde, «âkile» kelimesi
düşürülmüştür. Yani doğrusu diyetin
âkile gerekmesidir.
Zahiriyye'de; bu konuda müftabih olan görüşün İmâm Ebû Hanife'nin «hiçbir şey
gerekmediği»
tarzındaki görüşü olduğu beyân edilmiştir.
Tahtâvî, Cinayetler bahsinin başında: Hamevî Şerhi'nde Hazânetu'l-Müftih'den naklen şöyle
denildiğini söyler: «Bir kimse
birini, kuyuya atsa veya bir dağın tepesinden ya da bir evin damından
aşağı atsa kısâs uygulanmaz.
Bir kimse, bir adamın üstüne çamurdan oda yapsa
ve adam açlıktan
veya susuzluktan ölse tazminat gerekmez. Ebû Yûsuf ile Muhammed'e
göre ise, bu işi yapanın diyet
vermesi icap eder. Çünkü bu
hareket, ölüme sebep olan bir davranıştır. Bundan dolayı da tazminat
icap eder. Zalimleri zulümden vazgeçirmek için, zamanımızda Ebû Yûsuf ile
Muhammed'in görüşü
tercih edilmelidir.»
«İmâm Muhammed'den gelen bir
rivâyete göre kısâs uygulanır ilh...» Mi'râc'da
nakledildiğine göre
bu hüküm: İmâm Muhammed'in amde
benzeyen öldürmede kısasın
gerekli olduğu görüşüne
binaendir. Ya da bu öldürmeyi taammüden öldürme saymıştır.
Nitekim Tatarhâniyye'de: «Bu
durum
da toprağa gömen de öldürülür.
Çünkü onu taammüden öldürmüştür. Bu İmâm
Muhammed'in
görüşüdür. Müftabih olan ise;
âkilesine diyet gerektiğidir.»
denilir.
Bu mesele ile odaya hapsedip
ölünceye kadar çıkarmamanın -ki bundan
dolayı müftabih olan
görüşe göre bir şey gerekmez- arasındaki farksa şudur: Yemek ve su insanın ihtiyaçlarındandır.
Toprağa gömmede ise kederden ölmüştür. Keder ise insanda sürekli görülen
ve ondan ayrılmaz bir
hal değildir. Dolayısıyla bunda ölüm bu işi yapana nispet edilir. Nitekim Zahîriyye'de
de böyle
denilmiştir.
«Peşipeşine kırbaç vurarak öldürse ilh...» Kısâs gerekmez. İtkânî: «Küçük bir
kamcıyı veya küçük
bir sopayı vura vura öldürse
kısâs gerekmez. Ama Şâfiî'ye göre;
dayanılamayacak bir şekilde
devamlı vurur ve adam ölürse kısas
uygulanır.» der. Daha önce bunun, Ebû Hanîfe'ye
göre amde
benzeyen, İmâmeyn'e göre ise taammüden öldürme olduğu nakledilmişti.
«Eğer boğmayı adet haline getirmişse
ilh...» Hâniyye'de şöyle denilmektedir:
«Birisi, bir adamı
boğarsa öldürülmez. Ancak, boğuculukla tanınan birisi ise ve
birden fazla kişiyi boğmuşsa
siyaseten öldürülür.»
Şârihin, Cihâd Bahsinin
başındaki sözleri de «Ancak
bir defa boğmuşsa öldürülmez.» şeklindedir.
Şârih bunu, Musannıfın oradaki,
«Şehirde, birden fazla kişiyi öldüren kişi öldürülür.» sözünden
sonra söylemiştir. Bundan anlaşılan;
tekrarın iki defa ile hasıl oluşudur. Sonra bu sadece boğmaya
mahsus değildir. Nitekim, daha önce de belirtildiği üzere, amde
benzeyen öldürmelerde kısâs
uygulanmaz. Ancak bu öldürmenin
tekrarlanması durumunda devletin siyaseten
öldürme yetkisi
vardır.
«Yakalandıktan sonra tövbe ederse
ilh...» Ama, yakalanmadan önce tövbe ederse, tevbesi kabul
edilir. Müctebâ.
«Bir adamı bağlayıp da aslanın
veya başka bir yırtıcı hayvanın önüne atarsa kısâs da diyet de
gerekmez.» Bir yırtıcı hayvanla birlikte bir odaya hapsedip kapıyı
kapaması ve hayvanın öldürmesi
durumunda da hüküm aynıdır. Bir yılanın
veya akrebin sokması halinde de kısâs ve diyet
gerekmez.
Ancak bu muameleye tabi tutulan, çocuk olursa diyet icâp
eder. Tatarhâniyye.
Tahtâvî de Hindiye'den bunun
benzerini naktetmiştir.
Yukarıdaki: «Diyet icap eder» sözü, «katilin âkilesine diyet icap eder, demektir. Çünkü İmâm Ebû
Hanife'nin görüşüne göre bu şekildeki öldürmeye,
taammüden öldürme denilmez. Bu meselede,
çocukla, adamın hükümleri arasındaki farkı düşün. Musannıf, Kasâme
Bahsinin baş tarafında şöyle
diyecektir: «Bir kimse bir çocuğu kaçırsa ve
çocuk yıldırım çarpması veya akrep sokması
sebebiyle
ölürse, kaçıranın âkilesinin diyet ödemesi gerekir.»
Şarih orada bunun gerekçesinin çocuğu kaçıranın ölüme sebep oluşu
olduğunu söylemiştir. Yine
orada: «Bir hürü bağlı olarak götürür ve bu bağdan kurtulması mümkün
olmazsa, tazminat öder»
denilir. Bu ifadenin gereği,
çocukla büyük insan arasında farkın
olmamasıdır. Bu, yine orada
Bezzâziye'den nakledilen ifadelere
uygundur. Bu konuda geniş malûmat inşallah işaret edilen yerde
gelecektir.
«Bir çocuğu bağlasa ilh...» Bunu
Tatarhâniye sahibi söylemiştir. Ondan önce: «Eğer bir adam
bir
çocuğu veya adamı bağlayıp
güneşe koysa, diyet ödemesi icap eder» der.
Yani daha önce de
söylediğimiz gibi, diyet
âkileye gerekir. Güneşe bırakmakla yırtıcı hayvana bırakmak arasında
ne
fark olduğu düşünülsün. Çünkü bunlardan
her biri ve öldürmeye sebep olan her türlü şey için
hüküm yoktur. Anlaşılan bu, o rivâyetin bir fer'idir.
«Boğulursa ilh...» Yani onun,
bundan dolayı öldüğü bilinirse. Tatarhâniyye'de
şöyle denilir. «Eğer o
suya atıldığı zaman suya
gömülür ve öldü mü yoksa çıktı mı bilinmezse ve onun bir izi bulunmazsa,
öldüğü bilinmedikçe hiçbir şey
gerekmez.»
«Eğer bir müddet yüzerse ilh...»
Yüzmeyi iyi bilirse durum yine aynıdır.
«Çünkü o ölü hükmündedir ilh...»
O, bu halde iken oğlu ölürse, oğlu ona varis olur ama o oğluna
varis olamaz. Zahîre. T.
«Ancak onun, bundan dolayı yaşayamayacağı
bilinirse ilh...» Musannıf bu cümlede, Mînah'taki
ifadeye uymuştur. Doğrusu:
«Katil onun yaşamayacağını bilse bile»
şeklinde olmalıydı. Ben,
Hâniyye, Hulâsa, Tatarhâniyye ve
Bezzâziye'de böyle gördüm.
«Karnını yarsa ilh...» Tatarhâniyye'de şöyle denilmektedir: «Karnını yarsa ve barsaklarını çıkarsa,
sonra da bir başkası boynunu
kasten kılıcı vursa katil ikincidir. Eğer hataen olmuşsa diyet gerekir.
Karnını yaranın üçte bir diyet
vermesi icap eder. Demir sırt tarafına girerse üçte iki diyet verir. Bu
hüküm, karnını yardıktan sonra bir gün veya günün bir kısmında yaşadığı takdirdedir. Ama eğer
karnı yarılınca, kendisinde yaşama ümidi kalmaz ve ondan sadece
ölüm çırpınması görülürse, kâtil
birincisidir. Bunu taammüden yapmışsa kısâs,
hataen yapmışsa diyet gerekir.»
Herhalde bununla can çekişmesi meselesi
arasındaki fark; can çekişme halinde ölümün muhakkak
olmayışıdır. Hasta bazen can çekişir
gibi görünür, hatta öldüğü zannedilir
ve ona ölü muamelesi
yapılır, ama adam daha uzun süre yaşar. Karnı yarılıp
barsakları çıkarılan ise böyle değildir. Çünkü
onun öleceği muhakkaktır. Fakat karnı yarılanda bir gün yaşayacak kadar
hayat olursa, bu Şer'an
muteber bir hayattır -Nitekim bu meseleye Zebâih bahsinde temas edilmiştir.- Bundan dolayı, bu
durumda katil ikincisidir. Ama,
karnı yarıldığından dolayı ölüm
çırpınması gibi çırpınırsa, ondaki
hayata itibar edilmez. Hükmen ölü demektir. Onun için
katil, birincisidir. Benim anladığım bu.
Düşünülsün.
METİN
Birisi, bir adamı kasten yaralar
ve adam yatağa düşüp ölürse yaralayana
kısâs uygulanır. Ancak,
yaralının boynunun kesilmesi ve yaranın iyi olması gibi ölümün yaraya nispetini kesecek bir durum
varsa müstesnâ.
Daha önce de belirttiğimiz üzere
yaralı veya velileri adam ölmeden yaralayanı
affederlerse
istihsânen bu af sahîhtir. Bir
kimse, kendisinin, Zeyd'in, bir aslanın ve bir yılanın birer fiili
sebebiyle
ölürse, eğer öldürme taammüden
olmuşsa, Zeyd'in üçte bir diyet ödemesi gerekir. Taammüden
olmamışsa, üçte bir diyet, Zeyd'in âkilesine gerekir. Çünkü
aslanın ve yılanın fiili tek
cinstir ve
dünyada ve âhirette karşılıksızdır. Zeyd'in fiili hem
dünya hem de âhirette muteberdir. Adamın
kendisinin fiili ise dünyada
karşılıksız, âhirette ise muteberdir. Adamın bu fiili karşılığında
günahkâr
olacağında icmâ vardır. Demek ki adamın ölümüne sebep olan fiiller üç
çeşittir. Bunun ifade ettiği
şudur: Maktûlün fiilinin,
aslanın ve yılanın fiillerinden ayrı bir cins sayılması için uhrevî mesuliyet
açısından muteber olması gerekir. Kâtiller birden fazla bile olsa
diyet de üçte biri geçmez. Çünkü
her cinsin fiili tektir. İbn-i
Kemâl.
İZAH
«Ancak, ölümün yaraya nispetini kesen bir şey varsa müstesnâ ilh...» Minah'ta şöyle denilmektedir:
«Çünkü yaralamanın, ölüm sebebi olduğu açıktır. O halde,
boğazını kesmek ve yaranın iyi olması
gibi, ölümün yaraya nispetini
engelleyen bir şey olmadıkça, ölüm yaraya nispet
edilir.»
«Zeyd diyetin üçte birini öder ilh...» Çünkü âkile, taammüden
öldürmelerdeki diyeti
yüklenmez. Ama
daha önce belirtildiği ve
ileride de geleceği gibi kısâs da uygulanmaz. Kısâs hakkı bölünemeyeceği
için, birisini öldürdüğü zaman
kısâs uygulanmayan biri ile birlikte bir adamı öldürene kısâs
uygulanmaz.
«FiiIIer üç çeşittir iIh...» Sanki ölen üç fiil sebebiyle ölmüştür. Her bir fiille telef olan adamın üçte
biridir. Dolayısıyla ona diyetin
üçte birini vermesi gerekir.
Hidâye.
«Fiilinin ayrı sayılması için ilh...» Çünkü eğer aslanın fiili gibi
uhrevî mesuliyet açısından da
muteber olmasaydı Zeyd'in,
diyetin yarısını ödemesi gerekir.
«Katil birden fazla bile olsa diyet
üçte biri geçmez ilh...» Yani Zeyd'in
yanında başka bir kişi daha
olsa üçte bir diyeti birlikte verirler.
Ben derim ki: Tatarhâniyye'nin Çeşitli Meseleler bahsinde şöyle
denilmektedir: «Birisi bir adamı
yaralasa, sonra bir başkası daha yaralasa, daha sonra da bunlara yaptığı karşılığında mesuliyet
gerekmeyen birisinin yaralaması eklense,
adamlardan her birine üçte bir diyet icap eder. Geriye
kalan üçte bir de hederdir.»
Aynen buna
benzer ifadeler. Cevhere'de, kölenln cinayeti konusunun baş tarafında da
vardır.
Tûrî'nin, Tekmilesi'nde de şu cümleler yer almaktadır: «Bir kimse
birisinin elini kesse, başka biri
yaralasa, eli kesilen kendi kendini yaralasa ve bir de yırtıcı hayvan parçalasa, el kesene ve
yaralayana ayrı ayrı dörtte birer diyet ödemeleri icap eder. Çünkü bir
can dört ayrı cinayetle telef
olmuştur. Bunlardan ikisi
muteberdir.»
Bu ibarenin benzeri ifadeler, «Kişinin yolda meydana getirdiği şeyler» konusunun sonunda şu
şekilde gelecektir: «Bir adam, kuyu kazmaları için dört işçi tutsa, kuyu üzerlerine çöküp işçilerden
birisi ölse, diyetin dörtte biri düşer, geriye
kalan dörtte üçü de üç işçi eşit olarak öderler.»
Bunlardan anlaşılıyor ki, yukarıda söyledikleri bu konuda
âlimlerden nakledilenlere aykırıdır.
Ben derim ki: Bu ifadelerden, zamanımızda karşılaşılan şu tür
hadiselerin fetvâsı da
anlaşılmaktadır: Bir adam, bir çocuğu bıçakla karnından yaralıyor ve barsakları çıkıyor. Çocuk bir
cerraha götürülüyor. Cerrâhın barsakları
yerine koyabilmek için yarayı genişletmesi gerekiyor.
Çocuğun babası da buna izin veriyor.
Cerrah yarayı açıyor fakat aynı gece çocuk ölüyor. Bu
durumda yaralayanın yarım diyet ödemesi gerekir. Çünkü cerrahın yaptığı, babanın izni ile
olmuştur, dolayısıyla
sorumluluk yüklenemez.
METİN
Müslümanlara kılıç çekeni derhal öldürmek gerekir. Nitekim
İbn-i Kemâl bunu sarahaten
söylemiştir. O Vikâye'nin ibaresini değiştirerek,
şöyle demiştir: «Başka bir yolla önlemek mümkün
değilse, müslümanlara kılıç çekene,
öldürerek engel olmak gerekir.»
Bu, Kifâye'de de şu sözlerle
açıklanmıştır: «Çünkü bu, hücum edeni engellemek kabilindendir.
Şumnî ve başkaları da böyle
demişlerdir.»
Bu hükmü teyit edecek sözler ileride gelecektir. Saldıran bir deveyi öldürenin aksine, onu
öldürene
hiçbir şey gerekmez.
Şehir içinde veya dışında gece veya gündüz birisine
silah çekeni yahut şehir içinde gece ya da
şehir dışında gündüz sopayla saldıranı, saldırıya uğrayan
öldürürse yine bir şey gerekmez.
Bir kimse kendisine silâh çeken
deliyi kasten öldürürse, kendi
malından diyet ödemesi gerekir.
Çocuğun ve hayvanın saldırması
durumunda da hüküm aynıdır. İmâm
Şâfiî: «Gelecek zararı
önlemeye yönelik olduğu için, bunların hiç birisinde mesuliyet (zamin olma) yoktur»
der.
Saldıran bir defa vurur ve ikinci defa vurmak istemeyerek çekilir,
buna rağmen saldırıya uğrayan
onu öldürürse, kendisi de kısâsen öldürülür. Çünkü saldırgan geri çekilmekle tekrar
dokunulmazlık
kazanmıştır.
Ben derim ki: Saldıran, (vurmak
maksadıyla) kılıcı çekmiş vaziyette
olduğu müddetçe öbürü ona
vurabilir. Aksi halde vuramaz.
Bir kimse geceleyin birinin
evine girip malını çalsa, ev sahibi de
hırsızı takip edip öldürse bir şey
gerekmez. Çünkü Hz. Peygamber
(s.a.v.) «Malın için savaş» buyurmuştur. Hırsız malı çalmak
istediği zaman, başka yolla
malını kurtarma imkânına sahip değilse, hırsız daha malı
almadan önce
öldürse hüküm yine aynıdır.
Sadruşşerîa.
Suğrâ'da şöyle denilmektedir:
«Bir kimse birinin malını kastetse;
eğer mal on dirhem veya daha
fazla ise; mal sahibinin öldürme hakkı vardır. Daha azsa dövüşür ama öldüremez. Bu durumdaki
katil hırsızın kendisi ile kavgalaştığını söylediğinde eğer delili varsa kabul edilir. Delili yoksa,
maktûl hırsız ve kötü olarak
biliniyorsa istihsânen kısâs uygulanmaz. Katil kendi malından
maktûlün varislerine diyet öder.» Bezzâziye.
Yukarıdaki hükümler; ev
sahibinin, bağırdığı zaman hırsızın malı bırakacağını bırakacağını
bilmediği zaman hakkındadır. Fakat bağırdığında hırsızın malı bırakıp kaçacağını bilir, buna rağmen
onu öldürürse kısâs uygulanır. Malı gasbedilen kişinin, gasbı
öldürmesi de aynı hükümdedir, kısâs
gerekir. Çünkü diğer müslümanlardan veya
devletten yardım isteyerek gasıbın şerrini defetmeye
gücü yeter.
İ Z A H
«Müslümanlara ilh...» Bu kelimenin hem «kılınç çeker» hem de «gerekir»
fiilleri ile ilgili olması
caizdir. Yani mana : «Müslümanlara kılınç
çekeni öldürmek gerekir» şeklinde
de, «Kılınç çekeni
müslümanların öldürmeleri gerekir» şeklinde
de anlaşılabilir.
Câmîussağîr'in ibaresi: «Müslümanlara kılınç çekeni öldürmek, müslümanların vazifesidir.
öldürdükleri için de kendilerine birşey gerekmez.» şeklindedir.
Ebussuud, Şeyh Abdü'l-Hâyif'den bu konuda zımmîlerin de müslümanlar gibi olduğunu nakleder.
«Derhal ilh...» Yani vurmak
maksadıyla müslümanlara kılınç çektiği anda. Onlardan ayrıldıktan
sonra öldürülmesi ise câiz değildir.
«İbn Kemâl sarahaten söylemiştir
ilh...» Yani 'derhal' öldürülmesi gerektiğini açıkça söylemiştir.
Eğer, «İbn Kemal buna işaret etmiştir» deseydi, daha iyi olurdu.
Çünkü o bunu açıkça söylememiş
«engel etmek gerekir» sözü ile işaret etmiştir. Çünkü engel
olmak, ancak saldırı esnasında
mümkün olur.
«Kifâyede de açıklanmıştır ilh...» Bu, ibn Kemâl'in
sözü değildir. Kifâye'nin ibaresi şu şekildedir:
«Yani kılınç çekeni engellemek gerekir,
çünkü zararı önlemek vaciptir.»
Mi'râc'da ise: «Vacip olan zararı engellemektir, adamı
öldürmek değil» denilmektedir.
«Bu hükmü teyid edecek sözleri Feride
gelecektir îlh...» Yâni bundan maksadın: «Başka yolla
önlemek mümkün olmadığı
takdirde, onu öldürebilir» demek olduğunu teyid edecek sözler,
gelecektir. Bu sözler biraz sonra gelecek
olan, Sadruşşerîa'nın ibaresi ve daha sonra da metnin
ibaresidir.
«Onu öldürene birşey gerekmez ilh...» Daha sonra gelen:
«Eğer deli silah çekerse»
sözü; bunun
saldıranın mükellef olması halinde söz konusu olduğuna delâlet ediyor.
Saldıranı öldürmek vacip
olmayınca, katile tazminatın gerekli
olduğu düşünülebilir. İşte bunu izale
için müellif hiç bir şeyin
gerekmeyeceğini açıkça belirtmiştir.
İbn Kemâl.
«Bir adama silâh çeken ilh...» Maksat; halin delâletinden
anlaşıldığına göre öldürmek maksadıyla
silâh çekendir. Şaka veya
oyun olsun diye silâh çeken ise öyle değildir. Zeylaî. Talâk bahsinde bu
meseleyi zikretmiş ve bir tek kiçinin
de, müslümantar hükmünde olduğunu
ilâve etmiştlr.
«Geceleyin veya gündüz
ilh...» Çünkü silâh durdurulamaz. öldürerek önleme ihtiyacı duyulabilir.
Hîdâye. Yâni silâhı engellemek
fçin öldürmekten başka çare olmaz.
«Yahut ona sopa ite saldınrsa
ilh...» Çünkü, her ne kadar küçük
olan sopayı, öldürmeden başka bir
yolla durdurmak mümkünse de, geceleyin kendisine yardım gelmeyeceğl
için, saldırganı öldürmek
suretiyle saldırıyı önlemek
zorunda kalır. Şehir dışında gündüzleri de aynıdır.
Çünkü orada da
yardım göremez. Bazı âlimler:
Durdurulması mümkün olmayan büyük
sopanın da, Ebû Yûsuf ve
Muhammed'e göre silah hükmünde
olduğunu söylemişlerdir. Hidâye.
«Saldırıya uğrayan öldürürse
ilh...» Veya saldırıya uğrayanı korumak içln bir başkası öldürse.
Zeylaî, Kifâye'de: «Eğer saldırgan, saldırıya uğrayanı
terkeder, buna rağmen öldürürse günahkâr
olur.» denilmektedlr.
«Teammüden öldürürse diyet gerekir ilh...» Yani keskin bir
âlet veya benzeri bir şeyle öldürürse
diyet öder. Amde benzeyen blr şekilde öldürdüğünde de
durum aynıdır. Bu durumda, bir kötülüğü
uzaklaştırma gibi, öldürmeyi
mübah kılan blr sebep bulunduğu için
kısası gerekmez. Konunun
tamamı Hidâye'dedir.
«Küçük çocuk ve hayvanın saldırması da delinin saldırması gibidir ilh...» Yani
bunların saldırılanı
önlemek için öldürülmeleri halinde öldüren sorumtudur. Şu var ki, çocuğu öldürmüşse diyet,
hayvanı öldürmüşse kıymetini
ödemesi gerekir.
Remlî; öldürülen çocuk veya delinin köle olmaiarı durumunda katilin,
hayvanda olduğu gibi
kıymetlerlni ödemesi gerektiğini,
söyler.
Ben derim ki: Nihâye'de aynen şu ibareler yer almıştır: «Alimler,
saldıranın köle veya Harem
mıntıkasındaki bir av hayvanı olması durumunda, dünyevî sorumluluğun olmadığında ittifak
etmişlerdîr. İmâm Tlmurtâşî de böyle
demiştir.»
Nihâye'deki bu sözlerin benzeri Mi'râc'ta da vardır. Allâme
İtkânî;
Gâyetü'l-Beyân'da Tahâvî Şerhi'nden naklen deli ve çocukla hayvan arasındaki farkı zikretmiştir.
Oraya müracaat edilebillr.
«Dokunulmazhğı geri döner
ilh...» Bundan sonra öldürürse, masûm ve mavlûm birisini öldürmüş
olur. Bu durumda da kendisine
kısâs gereklr. Zeylai.
«Geceleyin evine gireni ilh...»
Bunun mefhumundan anlaşıldığına göre,
gündüz gireni öldüremez.
Çünkü gündüzün, bağırdığı zaman yardım gelir.
«Mah almadan önce öldürdüğünde
de durum aynıdır.» Hâniyye'de şöyle denilmektedir; «Bir kimse
malını çalan veya duvarını ya da başka birinin
duvarını delen hırsızlığıyla tanınan
birisini görüp
bağırsa; fakat hırsız kaçmasa
onu öldürebilir ve kendisine kısâs gerekmez.»
«Suğrâ'da şöyle denilmektedir ilh...» Metinlerdeki
ve şerhlerdeki ifadeler fetvâlardaki sözlerle
kayıtlanamamakla birlikte,
musannıf bununla, metinler ve
şerhlerde mutlak ifade edilen meselenin
(çalınan malın on dirhem veya daha fazla olması meselesi) kayıtlandığını
ifade etmek istemiştir.
Metin müellifi, «Yol Kesme»
konusunun sonunda şunları
söylemektedir: «Nîsâba bâliğ değilse bile
kişinin malı içîn dövüşmesi
caizdir. Onunla dövüşen kişi
öldürülür.»
Minah'ta da Bahr'dan naklen şu
cümleler yer almaktadır: «Bir kimsenin yanında on dirhemden daha
az mal varken, karşısına hırsızlar çıksa,
onlarla dövüşmesi helâl olur. Çünkü
Hz. Peygamber
(s.a.v.): «Malın için dövüş» buyurmuştur. Mal kelimesi aza da çoğa da şâmildir.» Sâlhânî.
«Malından, maktulün vârislerine
diyet öder.» Bezzâziye. Bezzâziye'nin,
Kitabû'l-Vesâya bahsinin
baş tarafındaki ibare şu şekildedir:
«Ev sahibi hırsızı öldürür ve kendisi
ile boğuştuğunu isbat
ederse, kanı hederdir. İsbat edemezse ve maktûlün kötü ve hırsız biri olduğu bilinmiyorsa ev sahibi
kısâsen öldürülür. Ama hırsızlıkla ithâm edilen biri ise,
katilin kıyasa göre yine öldürülmesi gerekir.
Ama istihsânen, kendi malından maktûlün vârislerine diyet ödemesi icâbeder. Çünkü halin delâleti
malda değil; kısasta şüphe doğurmuştur.»
«Gâsıbı engellemeye muktedir
olduğu için ilh...» Ama zamanımızda olduğu gibi müslümanlar
ve
devlet hırsıza engel olmadıkları
takdirde hadisin oluşundan hareketle, mal sahibinin hırsızı
öldürmesinin caiz olduğunu söyleyebiliriz.
METİN
Öldürülmeyi hak eden birisi Harem-i
Şerîfe sığınsa Şâfiî'nin hilâfına orada öldürülemez. Öldürülmek
için çıkartılamaz. Ancak mecbur
kalıp da Harem'den çıkması için
aç ve susuz bırakılır. Çıktığında da
öldürülür. Azalardan birisine kısas
uygulanacak olana ise Harem'in
içinde kısas tatbik edilir.
Harem'in içersinde birini öldürmüşse,
bütün âlimlere göre orada öldürülür. Sirâciyye.
Kâbe-i Muazzamanın içinde
öldürmesi halinde ise, orada öldürülmez. Musannıf bunu Hacc
Bahsi'nde zikretmiştir.
İZAH
«Öldürülmeyi hak eden ilh...»
Birisini öldüren veya zinâ eden kimse gibi,
kanı mübah olan. Allâme
Sindî'nin El-Mensikü'l
Mutevassıt'ta zikrettiği üzere içki için
veya haddi gerektiren başka
suçları
işleyenlerde böyledir. Sindî,
Mürted için de aynı hükmün uygulanacağını söyler. Ama biz; Hac
bahsinin sonunda Müntekâ'dan
naklen, mürtede İslâm'ın arzedileceğini, kabul ederse serbest
bırakılacağını, etmezse, öldürüleceğini ifade etmiştik. Kârî de
aynısını Mensik şerhi'nde Netf'ten
nakletmiş ve bunun âlimlerin
mutlak ifadelerine aykırı olduğunu söylemiştir. Şu var ki; eğer:
«Mürtedin İslâm'ı kabul etmemesi, Harem'de işlenen cinayettir» denilirse o başka. Yine
Kârî'nin
Bedâiden naklettiğine göre: Bir
harbî Harem'e sığınsa, İmâm Ebû Hanîfe
ve Muhammed'e göre
öldürülmez ve oradan çıkartılmaz.
Ebû Yûsuf'a göre ise çıkartılabilir.
«Harem'in içerisinde kısas tatbik edilir ilh...» Had de
uygulanır. Hânîyye'de Ebû Hanifeden rivâyet
edildiğine göre Harem'de hırsızın elinin kesilmeyeceği, Ebû Yûsuf ve Muhammed'e göre ise
kesilebileceği zikredilmektedir. Harem içerisinde haddi
gerektiren bir suç işlerse
kendisine orada
had uygulanır.
«Kâbeyi Muazzama'da öldürürse ilh...»
Diğer camiler de aynı hükümdedir.
Çünkü camilerde böyle
şey yapılamaz. Rahmetî.
METİN
Bir kimse başka birine: «Beni kılınçla öldür» dese, öbürü de
öldürse kısas uygulanmaz, katilin
diyet
ödemesi gerekir. Sahih olan görüşe göre diyet katilin kendi malından ödenir. Çünkü can
konusunda izin verme geçersizdir.
Şu kadar var ki; izin şüphesinden ötürü kısâs düşer.
«Kardeşimi, oğlumu, babamı
öldür» dediği takdirde de durum aynıdır.
Kâtilin, istihsâna göre diyet
ödemesi icabeder. Bezzâziye'de de
Kifâye'den naklen böyle denilmiştir. Yine Bezzâziye'de
Vâkıât'tan, adamın oğlu küçük
olduğu takdirde kısasın uygulanacağı
nakledilmiştir.
Hâniye'de: «Birisi: Kanımı sana parayla veya
şu kadara sattım dese, öbürü de öldürse kısâs
uygulanır.» denilmektedir.
Başka birisine: «Babamı öldür» demesi durumunda, oğluna diyet vermesi
icabeder. «Elini kes!»
demesi halinde eğer keserse, kısâsen
onun da eli kesilir.
Birisi «Oğlumun başını yar» der, öbürü de yararsa birşey gerekmez. Bundan dolayı ölürse diyet
ödemesi icabeder. Bir görüşe göre ise, diyet de gerekmez. İmâdiye'de belirtildiğine göre.
Rüknü'l-İslâm bu görüşün sahih
olduğunu söylemiş, Tarsûsî de tercih
etmiştir. İbn Vehbân îse
bunu reddeder.
Bir kimse: «Kölemi öldür veya elini kes»
dese, öbürü de denileni yapsa tazminat
gerekmez. Bunda
icmâ vardır. «Elini veya ayağını kes» demesi halinde de yara canına sirâyet
etse bile hüküm aynıdır.
Çünkü organlar mal gibidir,
onlara dair emir sahihtir.
«Bana şu kumaşı veya şu kadar
lira vermen şartıyla şu uzvu kes» dese,
öteki de kesse elin diyetini
ödemesi gerekir, kısâs gerekmez.
Önceki anlaştıkları meblağ (kumaş veya para) da bâtıl olur.
Bezzâziye.
İZAH
«Kılınçla öldür ilh...» Şârih musannıfın: «Beni öldür» sözünü «kılınçla»
kayıtlamıştır.
Çünkü daha
sonra: «Kendi malından diyet
gerekir» sözü bunu gerektirir. Zira kesici olmayan bir âletle, -meselâ
bir ağırlıkla- öldürürse diyeti
âkilenin ödemesi gerekir. T.
«Sahîh olan görüşe göre ilh...» Umdetu'l-Muftî'de sadece bu (diyeti kendi
malından ödeyeceği)
zikredilmiş.
Muhtasaru'l-Muhît'te ise Şerhu'l-Vehbâniyye'de olduğu gibi bunda ittifak olduğu ifade
edilmiştir.
«Kısas düşer ilh...» Şarih bunu: «Çünkü can konusunda izin verme geçersizdir»
sözünün
şumülünden çıkarmak için söylemiş
gibidir. Çünkü kılınçla öldürme durumunda insanın ilk aklına
gelen kısâstır.
«Eğer oğlu küçükse kısâs uygulanacağı
ilh...» Yani kıyasa göre böyle olması
gerekir. Görünen o ki,
çocuğu «küçüklük»le vasıflamak, büyük
çocuğun böyle olmadığına işaret için
değildir. Kardeş de
aynen oğul gibidir. Bezzâzlye'nin
ibaresi şu şekildedir: «Vâkıâtta
şöyle denilmektedir:
Baba; «oğlumu öldür» dese, oğlu
da küçük olsa odam öldürürse kısâs
uygulanır. «Elini kes» dese,
o da kesse yine kısas gerekir. «Kardeşimi öldür» dese ve emredilen
öldürse, eğer emreden
kardeşine varis ise, ikinci imâm (Ebû Yusuf)'dan bir rivayete göre -ki bu kıyastır- kısâs icabeder.
İmâm Muhammed vâsıtasıyla İmâm A'zam'dan
gelen rivâyete göre ise diyet gerekir. Kifâye'de oğul
ile kardeş aynı tutulmuş ve kıyasa göre hepsinde kısâs icabeder.
İstihsâna göre ise, «diyet ödenir»
denilmiştir. İzah'da zikredilenler de, Kifâye'dekilere yakındır.»
«Birisi kanımı sana şu kadara
sattım dese ve diğeri öldürse,
kısas uygulanır»
Çünkü bu sâtış
batıldır. Bu söz, öldürmeye izin vermek değildir. Dolayısıyla «Beni öldür» demesine benzemez. T.
«Elini kes demesi durumunda kısâs uygulanır» Çünkü bu meselede
hakkı almak onun değil,
babasının hakkıdır. Dolayısıyla onun, babasının elini kesmesi için verdiği emir kısâsı düşürmez.
Rahmetî. Düşünülsün.
«Oğlumu yarala demesi halinde
ilh...» Ben bu meseleyi Hâniyye'de görmedim. Ama Müctebâ'da şu
ibare ile zikredilmiştir: «Eğer
birisine, onu yaralamasını emretse,
o da yaralasa bir şey vermesi
gerekmez. Fakat bu yaradan dolayı ölürse diyet ödemesi icabeder.»
«Onu yaralamasını emretse..»
cümlesindeki «onu» zamirinin, emredenin kendisinin yerine
kullanılmış olması muhtemel olduğu gibi, Müctebâ'daki bu cümleden az önce geçen «oğul» yerine
kullanılmış olması da muhtemeldir. Şârih bu ihtimallerden ikincisini anlamıştır. Şu var ki; bu
durumda, uzvu kesme konusundakı
emirle, yaralama konusundaki emir arasındaki fark görülmez.
Düşünülsün.
«Yara canına sirayet etse ve
ölse bile ilh...» Tatarhânîyye'de bu hüküm Şeyhu'l-İslâm'a nisbet
edilmiştir. Yine orada Tahavî
Şerhi'nden naklen şöyle denilmektedir:
«Birisi, başka birine:
«Elimi
kes» dese, Eğer onu elinde kangren gibi bir hastalıktan tedavi
maksadıyla yaparsa birşey
gerekmez. Tedavî maksadı olmadan ise kesmesi
helâl olmaz. Her iki halde de, emredilen keser ve
bu canına sirayet ederse tazminat gerekmez.
BİR UYARI:
Câmiu'l-Fusuleyn'in 33. faslında şunlar
yer almaktadır:
Buhâra'da şöyle bir olay cereyan
etti: Bir adam başka birine: «Bana ok at, tutayım» dedi, öbürü de
attı ve adamın gözüne isabet edip
gözü çıktı. (Bunun hükmü nedir?)
H.: «Bana karşı bir cinayet
işle» deyip diğerinin de işlemesi
durumunda olduğu gibi burada da oku
atana sorumluluk gerekmez» demiştir.
Diğer bazı âlimler de: «Elimi kes»
demesi haline kıyasla, bunda da tazmînatın olmadığına fetvâ
vermişlerdir.
Muhît sahibi ise şöyle der:
«İhtilâf, kısasın gerekli olup olmadığı konusundadır. Kendi malından
diyet vermesinin gerekliliğinde şüphe yoktur. Çünkü Kitâb'da: «Biri
biriyle yumruklaşan iki kişiden
birisinin gözü çıksa, kasden olduğu için, taraflardan birisi diğerine: «Haydi gel, haydi» dese bile
kısâs yapmak mümkünse kısâs
uygulanır. Aynı şeklide: «Taraflar, oyun
olsun diye veya öğretmek
için biri birleri ile kavga etseler ve birisinin elindeki tahta ötekinin gözüne rastlayıp çıkarsa,
mümkünse kısâs uygulanır.»
demektedir.
AIIame Remlî, Muhît üzerîne yazdığı haşiyesinde şöyle demektedir:
«Ben derim ki: Bu meselede iki görüş vardır; Mecmau'l-Fetâva'da belirtildiğine göre: Adamlardan
her biri diğerine: «Haydi gel,
haydi gel» dese ve birbirlerine yumruk vurup,
karşılıklı dişlerini
kırsalar, ikisine de bîr şey gerekmez. Bu; birisinin:
«Elîmi kes» deyip, öbürünün de
kesmesine
benzer. Hâniye'de de böyle
denilmektedir.»
Kitâb'daki meselenin hükmün gerekçesinden anlaşılan şudur: Adamın: «Haydi gel» demesi onun
gözünü çıkarmasına izin vermesi
manasına gelmez. Çünkü yumrukla
dövüşülüp, hiç yara
alınmaması muhtemeldir. Aynı şekilde, ok atıldığında da yara almamak
muhtemeldir. Bundan
dolayı: «Bana ok at ve haydi, haydi» demesi uzvunu telef etmesi için sarih izin değildir. «Elîmi kes»
veya «Bana karşı suç işle»
demesi ise böyle değildir. Onun için bu
olayın ona kıyaslanması doğru
olmaz. Bu meselede açık olan şu ki: Organlar mal gibidir,
onların telef edilmesi konusundaki izin
muteberdir.
METİN
FER'İ MESELELER:
Kısasın katilden başkabirisine hibe edilmesi (kısasa
yetkiliolanın; «Sana kısası hibe ettim» demesi)
caiz değildir. Çünkü onda temlik
geçerli değildir.
Maktûlün velisinin katili affetmesi,
bir mal mukabilinde sulh yapmalarından
daha efdaldir. Sulh da
kısastan daha iyidir. Yaralının
affetmesi de aynıdır.
Katilin kendisine kısâs için teslim etmedikçe tevbesi sahih
olmaz. Vehbâniye.
Usûl âlimlerine göre hadlerde olduğu gibi kısası uygulamakta da devlet başkanının bulunması
şarttır. Fakihler ise hadler ile kısası
farklı mütâlaa etmişlerdir. Eşbâh.
Eşbâh'da : «Hadler şüphelerle düşürülür» kaidesinde: «Yedi yer
hariç kısâs da hadler gibidir»
denilmektedir. Bu yedi yer şunlardır:
1 - Hâkimin kendi bilgisine
dayanarak kısasa hükmetmesi caizdir.
Hadde hükmetmesi ise caiz
değildir.
2 - Kısas hakkı vârise intikâl eder, had ise etmez.
3 - Kısası affetmek caizdir, haddi affetmek ise caiz değildir.
4 - Öldürme olayına şahitlikte bulunmaya, zaman aşımı mani değildir.
Kazf (iftirâ) haddin dışındaki
hadlerde ise, zaman aşımı şahitlîğe mânidir.
5 - Dilsizin işareti ve yazısı ile
kısas sabit olur, had ise sabit olmaz.
6 - Kısasta şefâat caizdir, had de ise câiz değildir.
7 - Kısasa hükmedilebilmesi için dava açılması şarttır. Kazf
haddinin haricindeki hadlerde ise dâvâ
şart değildir.»
Kınye'de şöyle denilmektedir: Birisi, bir adamın kapısından baksa, ev sahibi de adamın gözünü
çıkarsa, onu uzaklaştırmak için başka
çaresi yok idiyse bîrşey lâzım gelmez. Ama başka
bir yolla
uzaklaştırması mümkünse sorumlu olur. İmâm Şâfiî'ye göre her iki halde de
sorumluluk gerekmez.
Adam, bir başkasının kapısından kafasını soksa, ev sahibi de bir taş atıp gözünü çıkarsa bütün
âlimlere göre bir şey gerekmez.
Alimlerin ihtilâfı; yabancının dışarıdan bakması
halinde gözünü
çıkaranın sorumlu olup
olmayacağındadır. Allah (c.c.) en iyisini
bilîr.
İ Z A H
«Katilden başkası için ilh...» Aynı
gerekçeden dolayı kısasın katile hibesi de caiz değildir. Bunu
Hamevî ifade etmiştir. Bu iki
surette kısas düşer mi. düşmez mi meselesi için T.'ye bak.
Zâhir olan
şu ki, düşmeyeceği konusunda tevakkuf edilmez. Çünkü caiz
olmaması için kısasın
düşmemesinden başka sebep yoktur.
«Kendisini kısâs için teslim etmedikçe katilin tevbesi kabul
edilmez ilh...» Yani sadece tevbe kâfi
gelmez.
Tebyinü'lMehârim'de şöyle
denilmektedir: «Bilmiş ol ki,
katilin tevbesi sadece istiğfar
ve
pişmanlıkla tamam olmaz. Ayrıca maktûlün
velilerini de razı etmek gerekir. Eğer öldürme
teammüden olmuşsa; katilin, maktûlün velilerine kısâs için imkân
vermesi gerekir, veliler isterlerse
katili öldürürler, isterlerse hiçbir şey almadan affederler. Eğer affederlerse tevbe kâfi gelir.»
Az önce işaret ettiğimiz gibi, katil af ile dünyada temize çıkar, ama âhiretteki durumu ne olur? Bu,
onunla Allah arasında birşeydir. Bu mesele şuna benzer: Adamın, birisine borcu olur, alacaklı
borcunu alamadan ölür,
varisleri, de alacaklarından vazgeçerler. Bu durumda, borçlu bundan
sonrası için ibrâ edilmiştir. Ama
daha önce zulmünden dolayı temize
çıkamaz. Katil de aynıdır.
Maktûlün varisleri affederlerse
kısâs ve diyetten kurtulur ama işlediği
zulmün cezasından
kurtulamaz. Tatarhâniyye.
Ben derim ki: Görünen o ki; önceki zulüm tevbe ile düşmez. Çünkü ona maktûlün hakkı tealuk
etmiştir. Ama günah işlemek suretiyle kendisine karşı yapmış olduğu zulüm tevbe ile düşer. Düşün.
Mazlum olarak öldürülen
birîsinin varisleri kısâs uygulamışlarsa veya
diyet karşılığında ya da
meccânen affetmişlerse, katil âhirette de sorumlu olur mu? Bu mesele
He ilgili olarak İmâm
Nevevî'nin Fetevâ'sından naklen Hâmidiyye'de:
«Şeriatin Zâhirinden anlaşıldığına göre bu durumdaki katilin âhiretteki sorumluluğunun düşmesi
gerekir.» denilmektedir. Tebyînıü'l-Mehârim'de
de bazı hadiselerin zahirlerinin
katilin sorumlu
olmayacağına delâlet ettiği ifade
edilir. Muhtârü'l-Fetâvâ'da ise şöyle
denilir: «Kısâs, velilerin
hakkından kurtuluşu sağlar. Maktûl ise hakkını âhirette ister.
Çünkü kısasın maktûle hiçbir faydası
dokunmamıştır. Dolayısıyla onun
hakkı bakîdir.» Bu, benim az önce, «görünen o ki» diye
ifadelendirdiğim fikri teyid
etmektedir.
«Fakîhler ise kısâs ile hadleri
farklı mütâlaa etmişlerdir.» Yâni, hadlerle kısasın arasını ayırmışlar,
hadlerin uygulanabilmesi için devlet başkanının (halife'nin) bulunmasını şart
koşarken kısas için
gerekli görmemişlerdir. Hamevî.
Hindiye'de şöyle denilmektedir: «Birisi, bir adamı teammüden öldürse
ve maktülün bir tek velisi
bulunsa, hâkimin hükmü olsa da olmasa da velinin katili öldürme yetkisi vardır.» T.
«Hâkimin, kendi bilgisine dayanarak
kısasa hükmetmesi caizdîr.» Bu: «Hakimin, hadlerin dışındaki
davalarda kendi bilgîsi ile
hükmetmesi caizdir.» esasına
mebnîdir. Bu gün, hakimin tüm
davalarda
kendi bilgisi ile hüküm
veremeyeceğine fetvâ verilir. Hamevî. T. şarih: «Kölenin Cinayeti»
konusunun başında bunu zikredecektir.
«Kısas hakkı vârise intikâl eder.» Bu meselenin izahı «Adam öldürmeye
şahitlik» konusunun
başında gelecektir.
«Haddi affetmek caiz değildir ilh...» Bu ifade, Kazf haddine de şamildir;
ancak, dâvanın mahkemeye
intikalinden sonrasına hamledir. Dava açılmadan önce îse, kazf
haddinde de af caizdir.
El-Hâvî'de: «Had sabit olunca
artık düşürmek caiz değildir. İftiraya uğrayan kişi, îftîra edeni
affederse bu af batıldır.
Bilâhare had istemeye hakkı vardır»
denilir.
Şu var ki eğer iftira edilen
kişi: «Bana iftira etmedi veya
şahitlerim yalan söylediler.» derse,
bu sözü
kabul edilir. Bahr'de Şâmil'den naklen böyle denilmiştir.
Yukarıdaki affın bâtıl
olmasından maksat şudur: İftirâ edilen, affından döner ve haddin
uygulanmasını talep ederse had
tatbik edilir. Çünkü af geçersizdir, taraflar sanki o ona kadar
hasımlaşmamış sayılırlar. Yoksa,
iftirâ edilen kişi affedip gittikten sonra, devlet başkanının haddi
uygulama yetkisinin olduğu
manasına gelmez. Ebussuud bunu, Eşbâh Haşiyesi'nde ifade etmiştir.
T.
«Kazf haddinin dışındaki
hadlerde zaman aşımı şahitliğe mani değildir.» içki içmekde zaman aşımı;
kokunun gitmesi, diğer hadlerde
ise bir aydır. Nitekim bu konu Hadler
bahsinde geçmiştir. T.
«Hadde şefaat caiz değildir ilh...» Dâva mahkemeye intikal ettikten sonra haddi gerektiren suçlarda
şefaat caiz değildir. Mahkemeye
intikal etmeden ve suç sabit olmadan önce ise, meseleyi hâkime
götürenin, şefaatta bulunması ve
hakimden onu salıvermesini istemesi
caizdir. Çünkü o anda suç
henüz sabit olmamıştır. Nitekim
Bahr'da da böyle denilmiştir.
Bîrî'de; Ekmel'in : «şefaat edin, ecir alırsınız» hadisi hakkında şöyle dediği bildirilmektedir: «Hadis
hadlere şâmil değildir. şefaat; zulmü engellemek, bir hatadan
kurtarmak ve benzeri, ihtiyaç
sahipleri için vardır. İşleyen
ısrarlı olmadığı zaman, kendisinden dolayı had gerekmeyen
günahlarda öyledir. Ama günahta
ısrar ederse, günahı ve onda ısrarı bırakıncaya kadar şefaat caiz
olmaz.» Buna benzer ifadeler, Nevevî'nin,
MüsIim Şerhi'nden naklen Hamevî Haşiyesi'nde de yer
almıştır.
«Yedincisi ilh...» Eşbâh'ta şöyle
denilir: «Sırf had olan (Allah hakkı
olan) şeylerde, vakıfta, câriyenin
azadı konusunda ve bir kadının
aslında hür olduğu meselesinde, dava olmadan da şahitlik dinlenir.
Ayrıca, ramazan ayının sübutu gibi sırf Allah hakkı olan meselelerde talak (boşama), ıyla (karısına
dört ay yaklaşmamaya yemin etme) ve zıhâr (karısının bir
uzvunu, mahremi olan bir kadının,
bakması caiz olmayan bir uzvuna benzetme) konularında da dâvâ açılmasa
bile şahitlik dinlenir.»
«Kazf haddinin dışındaki
hadlerde dava şart değildir ilh...» Verinde geçtiği üzere, hırsızlık
haddinde
de böyledir. Hırsızın kolunun kesilmesî için; malı çalınanın, malını istemesi şarttır.
Hırsız, yabanda
olan birisinin malını çaldığını ikrar ederse
mal sahibi gelip, dava açıncaya
kadar had uygulanmaz.
BİR UYARI:
Hamevî, kısasla hadler arasındaki yedi farka bir sekizincisini daha eklemiştir. O da: Kısası
uygulamak için devlet başkanı şart olmadığı halde, hadlerin uygulanması için şart oluşudur.
Ebussuud: «Bunlara bir
dokuzuncusu daha ilâve edilir. O da kazf haddinin hilâfına, kısasda
bedel
olmanın (kısas yerine para almanın) câiz oluşudur.
Hattâ iftirâ eder, Hakkını düşürmesi için iftirâ
edilene mal verse onu geri
alabilir.» demiştir.
Ben derim ki: Buna onuncu bir
fark daha eklenmelidir. O da: Hadde ikrârdan
dönmenin cevâzıdır.
(Kısasta ise ikrardan dönmek caiz değildir.) «(Evinin kapısından bakanın
gözünü çıkarsa) ittîfakla
tazminat gerekmez.» Çünkü bakan,
öbürünün mülkünü meşgul etmiştir.
Elbisesini almak
isteyen
birisine karşı, onu koruyan ve bunun için öldüren kîşiye tazminat gerekmediği gibi, buna da
gerekmez. Kınye'den naklen Minah.
Mi'râcüddirâye'de ise şöyle denilmektedir: «Bir kimse, bir
delikten veya kapı aralığından evine
bakan birisine tahta ile vursa
veya bir Çakıl taşı atıp gözünü çıkarsa bize göre tazminat gerekir.
Şâfiî'ye göre ise birşey lâzım gelmez.
Şâfiînin delili: Ebû Hureyre
(r.a.)'ın Rasûlullah'tan rivayet
ettiği şu hadisi şeriftir: «Birisi izinsiz olarak (senin haremine)!
bakar, sen de ona bir küçük taş atıp
gözünü çıkarırsan sana hîçbir vebal yoktur.»
«Bizim delilimiz ise: «Gözde yarım diyet vardır» hadisidir. Bu hadis
âmdır. Çünkü sadece bakış,
ona karşı cinayet işlenmesini
mübah kılmaz. Nitekim, açık olan kapıdan
baksa veya evine girip
orada baksa veya hanımının avret yerinin haricindekî bir
yerini görse gözünü çıkarmak caiz olmaz.
Çünkü: «Bir müslümanın kanı helâl olmaz» manasındaki hadis, onun
dokunulmazlığının
düşmemesini gerektirir. Ebû Hüreyre'nin
rivayet ettiği hadisten maksat yabancı bir eve bakmayı
men etmede mühalağadır.»
Mîrâcüd dirâye'deki bu sözlerin benzerini
Tahtâvî de Şümnî'den nakletmiştir.
Yukarıdaki: «Evine girip orada
baksa» sözü, şârih'in sözüne aykırı düşmektedir. Ancak,
Şârih'in
söyledikleri, ev sahibinin evine gireni uzaklaştırmak için başka çaresinin olmamasına hamledilir.
Mîrâcüddirâye'deki ise, uzaklaştırmak
için başka çaresinin bulunmaması
halindedir. Düşünülsün,
Allah (c.c.) en iyisini
bilir.
ORGANLARA KARŞI İŞLENEN CİNAYETLERDE KISÂS
METİN
Denkliğin sağlanması mümkün olan her yerde organlar arasında kısâs uygulanır. Buna göre
birisinin elini mafsaldan kesmiş olanın eli kesilir. Şayet kol veya
pazu yarıdan kesilmişse veya
burun kemiği kırılmışsa kısâs uygulanmaz. Çünkü bu durumlarda eşitliği sağlamak mümkün
değildir. Kısâs yapılabilmesi için ise, kesilen organla kısâs yapılacak organ arasında
eşitliğin
bulunması şarttır.
Câninin eli kestiği elden
büyükse kısâs yapılır. Çünkü büyük elin de küçük elin de menfaatı birdir.
Ayak. burun
yumuşağı ve kulakta da hüküm aynıdır.
Birisi birinin gözüne vursa ve göz yerinde
durduğu halde feri gitse (görmez hale gelse) vurana
kısâs uygulanır. Bunun için, vuran adamın yüzüne ıslak pamuk konulup tam gözünün karşısına da
kızgın ayna tutulur. Gözün tamamının çıkartılması halinde ise kısâs tatbik edilmez. Zira iki göz
arasında eşitlik sağlamak mümkün değildir.
Müctebâ'da şöyle denilir: «Birisi
bir adamın sağ gözünü çıkarsa ve kendisînin de sol gözü yoksa,
onun da sağ gözü çıkartılır ve
kör bırakılır. İmâm Ebû Yûsuf'tan rivâyet
edildiğine göre, şaşı olan
gözü çıkarmaktan dolayı kısâs
gerekmez. Baştaki kemiğe varan yarık gibi. Denkliğin sağlanması
mümkün olan bütün yaralamalarda kısâs
tatbik edilir.»
İZAH
Müellif, cana karşı işlenen cinayetten dolayı olan kısâsı bitirince tâbî
durumunda olan organlardaki
kısâsa geçti.
Şu bilinmelidir ki, bir
cinayetten dolayı kısâs ancak yara iyileştikten sonra tatbik edilir.
İmâm Şafiî
ise, daha önceden uygulanacağı
görüşündedir. Nitekim bu mesele: «Başı yaralama» bahsinin
sonunda gelecektir.
«Eli mafsaldan kesene kısâs
uygulanır.» Kesme silahla olsun,
başka bir şeyle olsun farketmez.
Çünkü daha önce de belirttiğimiz
gibi, cana karşı olanların dışındaki cinayetlerde, amde benzeyen
nevi yoktur.
«Kolun yarısından ilh...» Bundan maksat mafsaldan olmayan kesiktir.
«Burun kemiği ilh...» Burun
kemiği, kemik olduğu için yarıdan
da kesilmiş olsa, tamamı da kesilmiş
olsa kısâs tatbik edilmez.
«Eşitliği sağlamak mümkün olmadığı için ilh...» Çünkü cânînin
uzvundan daha çok bir miktar
kırılabilir veya fazlaca
bir noksanlık meydana gelebilir.
«Eli öbürünün elinden büyük bile olsa ilh...»
Kemiği meydana çıkaracak şekilde başı
yarma ise,
böyle değildir. Eğer yaralının başındaki yarık alnın
tamamını kaplasa, ama başının
büyüklüğünden
dolayı yaralananın alnını kaplamasa
başın büyüklüğü göz önünde tutulur. Bu durumda,
yaralı
muhayyerdir. İsterse başındaki yarığın büyüklüğü kadarına kısâs
uygulatır, isterse yarığın
dîyetini
alır. Çünkü burada meydana gelen kusura itibar edilir.
Cânînin başında meydana gelecek olan
kusur, öbürünün başındakinden
azdır. Cânînîn alnının tamamı yarılsa,
o zaman da hakkından
fazlası yapılmış olur. Hem manen
hem de şeklen eşitlik bulunmamış demektir. Onun için ya şeklî
eşitliği terkeder ve yarası kadar
yaralayarak manen eşitlik sağlar, ya da kısâstan vazgeçer,
diyet
alır. Büyük el ile küçük el ise
böyle değildir. Çünkü menfaatleri
aynıdır (ikisi de aynı işi yapar)
İnâye
ve diğer eserler.
Musannıf elin el karşılığında kesilmesi
durumunda eller arasındaki büyüklük ve
küçüklük farkının
kısâsa engel olmadığını özellikle zikretmiştir. Çünkü ileride
geleceği üzere, sağlam el çolak el
karşılığında, sağ el, sol el karşılığında
kesilmez. Cevhere.
«Burun yumuşağı ilh...» Musannıf bu sözü ile burun kemiğinin kesilmesi halini hükmün
dışına
çıkarmıştır. Nitekim bu mesele daha önce geçti.
Tahtâvî: «Burun yumuşağının bir
kısmı kesilirse kısâs gerekmez» der. Zahîre.
Burunun bir tarafının kesilmesi
durumunda, sahih olan rivâyete göre âdil birisinin takdir edeceği
bir
mikdar tazminat gerekir. Hazânetü'l-Müftin.
Başka birinin burnunu kesen cânî'nin burnu, kestiği burundan daha küçükse, burnu kesilen
muhayyerdir. İsterse cânî'nin
burnunu keser, isterse diyet alır. Muhît.
Aynı şekilde eğer câninin
burnu hastalıklı olur koku almazsa veya
kesikse ya da bir hastalıktan
dolayı kusurlu ise, burnu kesilen yine muhayyerdir. isterse cânî'nin burnunu keser,
isterse diyet
alır. Zahîre.
«Ve kulak ilh...» Yani kulağın tamamı kesilmişse kesenin de kulağının tamamı kesilir.
Eğer kesilen
yer belli olur ve kısâsta eşitliğin sağlanması mümkün
ise; bir kısmı kesildiğinde de kısâs
uygulanır.
Aksi halde kısâs düşer.
Kesenin kulağı, küçük, az duyar veya yarık, kesilen kulak ise büyük veya
sağlam olursa; kulağı kesilen şahıs
muhayyerdir. İsterse, cânînin kulağını keser. isterse yarım
diyet
alır. Kesilen kulağın kusurlu olması durumunda âdil bir şahsın takdir edeceği ceza
ödenir.
«Vurulup da ışığı kaçan göz iIh...« Cânînin gözü, cinayet işlenenin gözünden büyükse veya
aksi
olursa yine kısas uygulanır. Aynı şekilde sol göz karşılığında
sağ göze kısâs yapılır. Sağ göz
karşılığında ise sol göze kısâs
tatbik edilmez. Haniye'deki ifadenin aksine
bunda diyet vardır.
(Bir cinayet sebebiyle) gözün
beyazlığı kaybolsa ve sonra tekrar görmeye
başlasa eğer eski halini
alırsa birşey gerekmez. Eski halinden daha
düşük bir duruma düşerse beyazlaşması durumunda
olduğu gibi âdil birisinin hükmü
uygulanır. Zahîre'den naklen Kuhistânî'de de böyle denilmektedir.
Dürrü Müntekâ.
Ben derim ki: Kuhistânîde
yukarıdaki «Sol göz karşılığında sağ göze kısâs yapılır» sözünün aksi
vâriddir. Hâniye'de de az önce Müctebâ'dan nakledilenler yer almıştır. Cevhere'de ise şöyle
denilmektedir: «Müslümanlar sağ göz karşılığında sol gözün ve sol göz karşılığında
sağ gözün
alınmayacağında müttefiktirler.»
Bu meselenin tamamı yakında
gelecektir. Dikkatli ol.
«Gözün feri gitse ilh...» Bazı âlimler: «Gözün ferinin gitmesinin işin
uzmanı iki kişinin haberi ile
bilindiğini» söyler. İbn Mukatil ise;
«Göz açık olarak güneşe tutulduğunda yaşarmazsa feri gitmjş
demektir» der.
«Yüzüne ıslak pamuk konulur
ilh...» Bu hadise Hz, Osman (r.a.) zamanında meydana geldi. Hz.
Osman sahabîlerle istişâre etti. Onlar bir cevap vermediler. Nihayet Hz. Ali (r.a.) geldi ve kısâsa
hükmedip, şeklini böylece anlattı.
Sahâbelerden kimse buna itiraz etmedi. Hepsi ittifak etti;
Mi'râc.
«İkinci İmâm (Ebû Yûsuf'dan rivayet
edildiğine göre ilh...» Müctebâ' nın ibaresi şu şekildedir: «Bir
kimse şaşı bir gözü çıkarsa; eğer
şaşılık görmesine zarar vermiyor idiyse cânînin de gözü çıkartılır.
Şaşılık zarar veriyor idiyse ehli vukûfun takdir edeceğî
diyet ödenir. Ebû Yûsuf'tan her hangi bir
kayda tabi tutulmadan şaşı olan göz karşılığında
kısas yapılmayacağı rivâyet edilmiştir.»
Bu ibarenin zahiri; birinci
görüşün tercih edildiğine delâlet etmektedir. Hâniye'de Ebu'l-Hasan'dan
naklen sadece bu görüş zikredilmiştir. Ama bir yaprak öncesinde: «Şaşı göze karşılık kısâs
almaz»
demişti. İbârenin zahiri, hükmün
mutlak oluşudur. Hâniye sahibinin adeti
meşhur olan görüşü daha
önce vermektir. Onun için şarih
sadece o görüşü aktarmıştır. Şurunbulâliyye'nin sözü de buna
meyyal görünmektedir. Anla.
BİR UYARI:
Bir kimse, birinin gözüne vursa
ve göz göremeyecek şekilde beyazlaşsa, âlimlerin tümüne göre
kısâs uygulanmaz. Çünkü denkliği sağlamak
mümkün değildir.
Bir kimse de, birisinin gözünü
çıkarsa ve câninin gözünde onu kusurlu kılan bîr beyazlık olsa, gözü
çıkarılan adam isterse cânînin beyazlı gözünü çıkarır. isterse gözünün diyetini alır.
Bir adam, beyazlığı olan ama gören
bir göze karşı cinayet işlese ve kendi
gözü de öyle olsa,
aralarında kısas uygulanmaz.
Nûru akıp da kendisi kolan göz karşılığında ehli vukûfun takdir edeceği para
cezası uygulanır.
Bir kimse bir göze vursa ve
gözbebeğinin yarısı beyazlaşsa yahut
ona yara, yel, akıntı veya göze
zarar veren bir şey isabet etse ve bundan dolayı göz kusurlansa yine ehli
vukûfun takdir edeceği bir
tazminat gerekir.
«Baştaki, kemiğe vuran yarık ilh...» İlerde, baştaki
yaralama konusunda geleceği üzere baştakinin
dışındaki yaralamalarda da kısas uygulanır.
METİN
Dişin haricindeki kemiklerde kısâs
yoktur. Dişler büyüklük küçüklük bakımından farklı olsalar bile,
daha önce geçtiği üzere biribirleri
mukabilinde kısâs edilirler.
Sökülen dişin yerine sökenin dişi de
sökülür. Bazı âlimlerce; «Dişi dibindeki ete kadar törpülenir»
de denilmektedir. Geriye
kalanda ise,
denklik mümkün olmadığı için kısâs düşer.
Çünkü bu, dişin kökündeki etlere zarar verebilir. Kâfî
müellifi bu hükmü benimsemiş. musannıf
da : «Müctebâ'da bunlarla fetvâ verildiği belirtilir»
demiştir.
Dişin kırılması durumunda da câninin dişi, kırdığı dişin seviyesine gelinceye
kadar törpülenir.
Müctebâ'da şöyle denilmektedir:
«Bir sene beklenilir, eğer bu müddet zarfında dış gelmezse
kısâs
tatbik edilir. Beklemenin bâliğ olanın
değil, çocuğun dişinde olacağı da söylenmektedir. Çocuk bir
sene zarfında ölürse, cânî cezadan
kurtulmuş olur. Ebû Yûsuf bu durumda «Bir
kişinin tesbit
edeceği bir miktar malın verilmesi gerekir» der. Dişin sallanması halinde verilen vade îçerisinde
düşmemesi halindeki ceza konusunda da ihtilâf vardır. İmam Ebû Yûsuf'a göre, erşi elem (çekilen
acı karşılığında verilen mal)
verilmesî gerekir. Bundan maksat dişçi
ve doktor ücretidir.»
Meseleyi ileride ayrıca tahkik edeceğiz.
Ön diş karşılığında ön diş, köpek dişi karşılığında köpek dişi kısasen
sökülür. Alt dişlere mukabil
üst dişler ve üst dişlere
mukabil alt dişler sökülmez. Müctebâ.
Meselenin özeti şudur: Bir organ
ancak kendi misli karşılığında kısâs edilir.
İZAH
«Dişin haricindeki ilh...» Bu istisnânın cinsinde ihtilâf edilmiştir.
Çünkü tabibler dişin kemik mi
yoksa sinir mi olduğunda farklı görüştedirler. Bazılarına göre o kuru bir
sinirdir. Çünkü çıkar ve
yaratılışı tamamlandıktan sonra gelişir.
Bazılarına göre ise kemiktir. Hidâye sahibinin dişi kemik
kabul ettiği anlaşılmaktadır. Çünkü o: «Bundan (kemikten) maksat, dişin dışındakilerdîr»
demektedir. Buna göre metindeki istisnâ,
muttasıldır. Diş ile diğer kemikler arasındaki fark; dişin
eğe ile törpülenmesi suretiyle
eşitliğin mümkün oluşudur. Mirâc ve
İnâye.
«Daha önce geçtiği üzere ilh...» Yâni menfaatları bir olduğu için. Bunda,
hükmün, sağlam ve aslî
dişe ait olduğuna işaret vardır.
Kuhistânî'de: «Buradaki dişten maksadın
aslî diş olduğu; fazladan
çıkmış olanlarda kısâs
gerekmediği ifade edilmektedir.» deniliyor.
Eğer diş aslî değilse o zaman Tatarhâniye'de belirtildiği üzere bilirkişice
takdir edilen diyet ödenilir.
Yine Tatarhâniyye'de şöyle bir
ibare yer almaktadır: «Cânînin dişi
siyah, sarı kırmızı veya yeşilimsi
olsa dişi kırılan isterse kısâs
yapar, isterse dişine diyet olarak beşyüz dirhem gümüş para alır.»
Eğer dişi kırılanın dişi ayıplı
ise kısas uygulanamaz, bilirkişinin takdir edeceği diyet ödenir.
«Çünkü dişin kökündeki etlere zarar verebilir ilh...» «Dişin kökündeki etler» anlamına gelen kelime;
Nihâye, Zeylaî ve bu metinde «lihât» şeklindedir. Ama doğrusu (peltek se ile) «lisât» olmalıdır.
Nitekim Kifâye'de böyledir.
Muğrib'de: «Lihât boğaza yakın olan
ettir. Araplar, sahurda sevîk yiyen
kişinin dişleri arasında Lihât'ında mutlaka birşeyler kalır derler.
Herhalde bu, dişlerin köklerindeki
et manasına gelen Lisât'tan tahriftir,»
denilmiştir.
«Kâfî müellifi bu hükmü
benimsemîştir ilh...» Yâni câninin dişinin törpülenmesi
gerektiğini
söylemiştir. Hidâye Şârihleri de
bunu benimsemişler ve Zahîre ile Mebsût'a nisbet etmişlerdir.
Cevh'ere ve Tebyîn müellifleri
de onlara uymuşlardır. Bunlardan hiç
birisi bu hükme, dişin kökten
söküleceğini söyleyip de itiraz etmemişlerdir. Aksine, Hidaye'de:
«Eğer kökünden sökmüşse ikincisi de sökülür ve eşit olurlar»
denildiği halde; şârihler: «Canînin
dişi sökülmez, törpülenir.» demişlerdir. Anlaşılan. şârihler Hidâye'nin beyan ettiği hükmü
beğenmemişlerdir. Ancak; Muhtasaru'l-Vikâye, Mültekâ, İhtiyâr, Dürer ve başka bazı kitaplarda
Hidaye'nin ibaresi tekrarlanmıştır.
Tûrî: Muhît'ten, bu meselede iki rivâyetin
bulunduğunu nakleder:
Bazı âlimler de Makdisînin «Dişlerin araları açık olmadığı
durumlarda olduğu gibi, biri
söküldüğünde diğerlerinin de
Çıkmasından veya diş etlerinin zarar
görmesinden korkulması
sebebiyle, sökmenin mümkün olmadığı
hallerde törpüleme yönteminin seçilmesi gerekir.» dediğini
naklederler.
Ben derim ki: Şerhu Mîskîn'de Hulâsa'dan nakledilen şu sözler
yukarıdaki ifadeleri teyid
etmektedir: «Cânînin dişini sökmek meşrûdur.
törpülemek ise ihtiyattır.»
«Dişin, kırılması durumunda, kırılan dişin seviyesine gelinceye kadar törpülenir.» Bu, geri kalan
kısım siyahlaşmadığı takdirdedir.
Siyahlaşması halinde ise kısâs gerekmez.
Dişi kırılan şahıs kırık
dişi kadarının cânînin dişinden de alınmasını siyahlaşan yerin
terkedilmesini isteme hakkı yoktur.
Zâhir rivayete göre, dişin kırılması
durumunda kısâs uygulanmaz. Hâniyye.
İleride, Diyetler bahsinde bu tekrar
gelecektir. Bezzâziye'de Kadı İmâm'ın
şöyle dediği
yazılmaktadır: «Dişin bir kısmının kırılması
durumunda; eğer kırık genişlemesine
ise kıranın dişi de
eğe ile törpülenir. Uzunlamasına
kırılmışsa; kıran,
bilirkişinin tesbit edeceği diyeti
öder.»
Şurunbulâliyye.
Tatarhâniyye'de ise: «Eğer,
diş kısâs uygulanabilecek şekilde düzgün bir şekilde kırılmışsa kısâs
tatbik edilir. Düzgün değilse
cânî kırığın diyetini öder. Diyet de her bir diş için beş deve veya
beş
sığırdır.» denilmektedir. Burada da kısasın
uygulanabilmesi için denkliğin sağlanabilmesi kaydının
yer aldığı görülmektedir.
Hâniyye'de şöyle bir mesele
zikredilmektedir: Birisi bir adamın dişine vursa
ve diş siyahlâşsa,
sonra da başka birisi o dişi sökse önceki
vuranın tam bir diyet -ki o da 500 dirhemdir-
sonrakinin
de bilirkişinin tayin edeceği bir tazminat ödemesi
gerekir.
Yine Hâniyye'de şöyle denilmektedir: «Birisi bir adamın dişinin dörtte birini
kırsa,
kıranın dişinin
dörtte biri de kırılan diş kadar olsa, İbn Rüstem'in dediğine göre;
kıranın dişi de kırılır. Burada
büyüklüğe ve küçüklüğe itibar edilmez. Kırılacak kısım, kırılan kadar olur. Birisinin elini veya
kulağını kesip de. kendi eli veya
kulağı daha büyük olan kimse için de
hüküm aynıdır.»
BİR UYARI:
Hulâsa'da şöyle denilmektedir: «Birisi, birinin
dişinin bir kısmını kırsa, geriye kalan da düşse
meşhur rivâyete göre kısâs gerekmez.
Ama dişe vursa ve diş sallansa fakat değişmese bir başkası
da sökse; her birinin bilirkişinin tayin edeceği bir diyet ödemeleri
gerekir.»
«Eğer diş gelmezse kısâs uygulanır ilh...» Yâni diş söküldüğünde
yerine gelmezse. Yine
Müctebâ'da belirtildiğine göre;
bir kısmı kırılsa bir sene beklenir. Dişte bir değişiklik olmazsa,
kıranın dişi de törpülenir.
Dişin sallanması durumunda da bir sene
beklenir. Eğer kızarır, yeşerir
veya siyahlaşırsa vuranın kendi
malından diyet ödemesi icabeder. Sararması halinde
ise âlimlerin
ihtilâfı vardır.
«Çocuğun dişinde beklenilir de
denilmektedir.» Mücteba'nın ibaresi şu şekildedir: «Bize göre; ister
kasden olsun, ister hataen; cinayetlerin hepsinde ceza için biraz ağır davranılır. İmâm Muhammed;
ağır davranmanın dişi sökme
halinde değil, sallandırma halinde olduğunu söyler. Diş tamamen
sökülmesi durumunda, kısası uygulamak
için acele mi edileceği yoksa ağırdan mı alınacağı
hususunda âlimler ihtilaf etmişlerdir.
Kudûrî: «Yetişkininkinde değil de çocuğun dişinde ağır
davranılır. Her ikisinde de ağır
davranılacağı da söylenilmiştir.» der.
Tahtavî, Zahîriyye'den şunu nakletmiştir: «Eğer bîrisi bir adamın
dişine vursa ve diş düşse, dişin
yeri iyi oluncaya kadar beklenir.
Mücerred'in rivâyetinin dışındaki görüşlere göre bir
sene
beklenmez. Sahih alan birinci görüştür. Çünkü yetîşkinin dişinin
yeniden gelmesî nadirdîr.»
Bunu Şârih, «başı yaralama»
konusunda Hulâsa ve Nihâye'den nakledecektir. Meselenin tahkiki
inşallah orada gelecektir.
«Eğer çocuk bir sene içinde ölürse câni cezadan kurtulur.»
Yâni, bir sene dolmadan çocuk ölecek
olursa İmam Ebû Hanife'ye göre
cânîye bîrşey lâzım değildir.
Müctebâ.
«Dişin düşmeyip de sallanması
durumunda yine ihtilâf vardır ilh...» Müctebâ'da şöyle denilir:
«Sallandığı zaman acele edilmez ve diş düşmezse câniye bir şey gerekmez. Ebû Yûsufa göre ise;
bilirkişinin tesbit edeceği acı çektirmenin bedeli gerekir.
Bundan maksat, dişi çekme ve tabib
ücretidir. Diş düşerse; eğer vuran, kasden vurmuşsa kısâs icabeder.
Hataen vurmuşsa diyet
tâzımdır. Eğer vuran, «Benim vuruşumla değil, başka bir sebeple düştü» derse, istihsânın dişi
düşenin sözü kabul edilir.
Tatarhânîyye'de şunlar da ilâve
edilmiştir: «Dişin dışındaki cinayetlerden
hiç bîrinde bu yoktur. Dişine vurulan kişi bir sene sonra dişi düşmüş
olarak gelir, vuran dişin sene
içinde düştüğünü, dîşi düşen de;
öbürünün vurmasından dolayı düştüğünü söylerse,
sözü kabul
edilir. Ama vuran: sene dolduktan sonra düştüğünü iddia ederse. vuranın sözüne itîbar edilir.»
«Yani diş çekicinin ücreti» Tatarhanîyye'de bu ibareyi, «İlâç
ücreti» şeklinde gördüm.
«İleride tahkik edeceğiz.» Yâni, başı yaralama konusunun sonunda. «Meselenin özeti ilh...» Demek
istiyor ki bu, sadece dişe ait
bir esas değildir. Diğer uzuvlar da
aynıdır.
Cevhere'de şöyle denilmektedir: «Müslümanlar ittifak etmişlerdir
ki: Sol göze karşılık sağ
göze, sağ
göze karşılık sol göze kısâs uygulanmaz. Eller, ayaklar ve parmaklar
da böyledir. Sağ elin baş
parmağı yine sağ elin baş parmağına,
işaret parmağı işaret parmağına, orta parmak orta
Parmağa
karşı kısâs edilir. Sağ uzuvlar ancak sağ uzuvlar karşılığında sol uzuvlar da sol uzuvlar karşılığında
cezalandırılır.»
METİN
Bize göre: Erkek ve kadının, hür
ve kölenin, iki kölenin organlar» arasında
kısâs uygulanmaz.
Çünkü bunlarda eşitliği sağlamak mümkün değildir. Buna delil; diyetlerinin ve kıymetlerinin değişik
oluşudur. Organlar da mallar
gibidir.
Ben derim ki: Bu, meşhur olan
görüştür. Fakat Vâkiât'da: «Bir kadın, bir erkeğin
elini keserse,
erkeğin kısâs yaptırma hakkı
vardır. Çünkü hak sahibi razı olduğu
zaman, noksan kâmil olan hak
karşılığında alınabilir. Hür ile köle ve iki köle arasında
fark yoktur denilmektedir. Kuhistâni ve
Burcundî de bunu ikrar etmişlerdir.
Diyette eşit oldukları için, müslüman ile kâfirin
uzuvları eşittir. İmâm-ı Şâfiî: «Öldürme
sebebiyle
kendisine kısâs uygulananlara,
organlardaki cinâyet sebebiyle de
kısâs uygulanır. öldürme halînde
kısâs yapılmayanlara, organlarda da kısâs
yapılmaz.» der.
Daha önce de geçtiği gibi,
pazunun yarısından kesilmesi halinde kısâs yapılmaz. İyileşen derin
yarada da kısâs yoktur. Ama yara ile olmamışsa;
eğer ölüme sebep olacak derecede
sarî ise kısâs
uygulanır. Değilse, iyi olması veya sirâyeti beklenir. İbn Kemâl.
Köklerinden bile kesilmiş olsalar,
tenâsül uzvu ve dilde de kısâs uygulanmaz. Fetvâ böyledir.
Vehbâniye Şerhi. Musannıf'ta bunu kabul etmiştir. Çünkü bunlar büzüşür ve genîşler.
Ben derim ki: Kadîhan ise bunlardan dolayı kısâsın gerekli olduğunu, kesin bir dille ifade etmiştir.
Muhît'te de bu görüş İmâm Azam'ın : görüşü olarak takdim edilmiştir.
Muhît'in ibaresi şu şekildedir:
«Ebû Hanife şöyle dedi: Bir adam,
başka birinin erkeklik uzvunu kökünden veya sünnet yerinden
keserse, onunki de kesilir. Çünkü onun belli bir haddi vardır.» Şurunbülâliyye'de de bu görüş kabul
edilmîştir. Zaptedilsin.
Haşefe (sünnet yeri)nin tamamının kesilmesi
halinde kısâs uygulanır. Bir kısmı kesilirse
uygulanmaz. Dilin bir kısmının kesilmesi durumundaki
hükmün ne olacağı ileride gelecektir.
İZAH
«Kadın ve erkeğin organları
arasında ilh...» Kudûrî'nin ibaresi şu
şekildedir: «Organlara
karşı
işlenen cinayetlerde, kadınla erkek arasında kısâs yoktur.» Bu ifadelerden anlaşıldığına göre;
«Organlar» kelimesi; dişe,
göze, burun ve benzeri bütün organlara şamildir. Aşağıda gelecek olan
delilden anlaşılan da budur.
Kifâye'de şöyle denilmektedir: Eğer; «Göze
göz, buruna burun, kulağa kulak» âyeti
kerimesi
mutlaktır. Bu, ihtilâfa konu olan
bütün yerleri içîne alır»
denilirse, biz de: «Bundan harbî-müste'men
tahsis edilmiştir. Amm olan bir lafız tahsis edildiği zaman,
onun haberi vâhid ile de tahsisi caizdir
deriz.»
Şurunbulâliyye'de de Muhît'ten
naklen şöyle denilmektedir: «Erkekle
kadın arasında, baştaki
yaralamada kısâs yoktur. Çünkü kısasta menfeat ve kıymette eşitlik esastır.» denîldi. Bazıları ise
burada da kısasın cârî olduğunu söylerler. İmâm Muhammed
Mebsût'ta böyle demektedir. Çünkü
organların kesilmesi menfaatin
yok olması ve insanın utanılacak
bir hale gelmesine sebeptir.
Buralarda erkekle kadın arasında fark vardır. Başı yaralamakta ise, menfaatin yok edilmesi söz
konusu değildir. Sadece utanmaya
vesile olacak bir şey olmuştur. Bunda
da kadın erkek eşittir.»
İhtiyâr'da sadece ikinci
görüşe temas edilmiştir. Düşün.
«Buna delildir ilh...» Zeylaî şöyle
demektedir: «Bizim delilimiz şudur:
Organlarla, malın yaptığı
şeyler yapılır. Çünkü onlar, mallar gibi, canı korumak içindir.
Erkeğin organları ile kadının organları
arasında eşitlik yoktur. Çünkü,
Şâri'ce bunların kıymetleri farklıdır.
Zira Allah (C.C.) farklı
değerlendirmiştir. Hür ile kölenin
ve iki kölenin organları da eşit değildir. Çünkü kıymetleri farklıdır.
Eğer kıymette eşit iseler, bu
eşitlik kesin bilgi ile değil, zan ve tahminle tesbit edilen eşitliktir.
Dolayısıyla işin içine şüphe girmiş
olur. Bu durumda da kısâs mümkün olmaz. İki hür insanın
organları ise böyle değildir. Çünkü onların kıymetleri Şâri'in değerlendirmesi ile kesinlikle eşittirler.
Öldürme hali bunun aksinedir.
Çünkü öldürmede ruhun çıkarılması söz konusudur. Onda da
farklılık olmaz.»
Zeylaî'nin bu sözleri ile, İmâm
Şâfiî'nin; organları da can hükmünde tutan, aşağıda gelecek
olan
sözlerine cevap verilmiş olmaktadır.
«Bu meşhur olan görüştür ilh...»
Şerhlerde zikredilen ve metinlerin mutlak ifadelerinden
anlaşılan
ve mutemed olan da budur.
Kifâye'de buradaki Kâmil uzuv karşılığında, eksik uzuvdaki kısâsın caiz olmayışı ile,
ileride gelecek
olan, kesenin çolak veya
parmaklarının eksik olması durumunda kısasın caiz oluşu arasındaki
fark
zikredilmiştir. Özeti şudur: Buradaki
noksanlık aslîdir.
mahalli bulunmadığı için kısasa mânîdir.
Gelecek meselede ise, eşitlik
aslında vardı, farklılık sonradan ârız olan bir şey sebebiyle olmuştur.
«İki köle arasında da kısâs yoktur ilh...» (Kıymet itibariyle) Üstün olan kölenin sahibinin, düşük olan
köleden kısâs isteme imkânı vardır.
«Müslüman ile kâfirin organları ilh...» Yani müslüman ile zımmînin organları
eşittir. Onlara kısâs
cereyan eder. Müslüman bir hanımla,
Ehlî Kitab'tan olan bir hanım arasında veya
Ehli Kitab'tan iki
hanım arasında eşitlik vardır. Cevhere.
«Pazuyu yarıdan kesmekte de kısas yoktur.» Aksine
bunda, bilirkişinin tayin edeceği bir
diyet
gerekir. Çünkü daha önce de geçtiği gîbi eşitliğin sağlanması mümkün
değildir.
«İyileşen derin yaradan da kısâs gerekmez.»
Çünkü iyileşme nadirdir. İkincisi ise açıkça
helâke
götürür. Hidâye.
Câîfe: (Derin yara): Göğüs, sırt veya karındaki içe kadar ulaşan
yaradır. Bu şekildekî yaralamada,
şartı bulunmadığı için kısâs uygulanmaz.
Bundan dolayı üçte bir diyet gerekir. Boyun,
boğaz, eller
ve ayaklarda câife (derin yara) olmaz. Hayalardaki ve
dübürdeki yara ise câife sayılır. İtkânî.
«Eğer sirayet edici ise ilh...» Yani yaralanan bundan dolayı
ölürse. En îyisi: «Eğer
iyîleşmemişse;
iyileşmesi veya
sirâyet etmesi beklenir. Sirâyet
ederse kısâs yapılır» denilmeseydi.
«Fetvâ böyledir.» Sahih olan budur. Kuhistânî, Muzmarât'tan naklen.
Bu hüküm; metinlerîn mutlak
ifadelerinden anlaşılandır. özellikle, umûm ifade eden
edatlardan
istisnâ -ki o: «Sünnet yeri
kesilirse müstesnâ» sözleridir- istisnâ edilenin dışındaki kesmelerde
asla
kısâsın olmadığını ifade eder.
«Ama Kâdihan kısasın gerekliliğini
kesin bir dille ifade etmiştir.» Yani dilde değil, sadece kökünden
kesildiği takdîrde erkeklik organında kısasın gerekliliğini
söylemiştir. Çünkü o Hâniyye'de: «Bir
adam, birîsinin dilini kesse; Asl'da zikredildiğine göre kısâs yoktur. Ebû Yûsuf ise dilin bir kısmının
kesilmesi durumunda kısâs yoktur;
dedi.» demektedir.
Yine Kadîhan, Hâniyye'de şöyle
der: «(Erkeklik organının kökünden kasden kesilmesi halinde kısâs
gerekir. Ortadan kesilmesi durumunda ise kısâs yoktur. Bu, sağlam bir erkeğin erkeklik
organındadır. Buruk veya
iktidarsız olanların organlarında ise, bilirkişinin tesbit
edeceğî diyet
vardır. Yeni doğan çocuğun organında; eğer
çocuk hareket ederse ve organ kasden kesilmişse
kısâs icabeder, hata ile kesilmişse
diyet
gerekir. Ama eğer hareket
etmiyorsa bilirkişinin tesbit
edeceği bîr meblağ ödenir. Dilin kesilmesinden
dolayı kısâs icabetmez.»
Görüldüğü üzere Kâdîhan, dil
ile erkeklik organını farklı mütalaa etmîştir. Herhalde
buna sebep;
erkeklîk organının aksine, dilin kökünün bulunmasındakî zorluktur. Ama Kâdıhan kendisi
Câmiussağîr üzerine yazdığı
şerhinde, dil ve erkeklik organı
konusunda Ebû Yûsuf'un görüşünü
nakletmiş ve İmâm Ebû Hanife'nin
görüşünün sahih olduğuna işaret
etmiştir. Kadîhan orada;
hareket etmek suretiyle sağlığı
belli olan bir çocuğun erkeklik organının kesilmesi konusunda
şöyle der: «Eğer organ kökünden kasden kesilmişse kesene
verilecek cezada rivâyetler ihtilaflıdır:
Bişr Ebû Yûsuf'tan, kısâsın
gerekli olduğunu rivâyet etmiştir. İmâm Muhammed ise Ebû
Hanife'den
kısâsın icabetmediğini nakleder.»
Kadîhan daha sonra sözlerini şu şekilde
sürdürmektedir: «Doğunca
bağıran bir çocuğun dilini
kesene bilirkişinin belirleyeceği diyet gerekir. Çünkü onun
sağlıklı olup olmayacağı delil
ile belli
değildir. Çocuk konuşmuşsa o zaman tam diyet icabeder. Bu konuda kısâs hiç zikredilmemiştir.
Bu, ister tamamen; ister yarıdan
kesilmiş olsun dilden dolayı
kısâsın icabetmediğine delâlet eder.
Ebû Hanife'den böyle rivâyet
edilmiştir. Ebû. Yûsuf'tan ise; tamamının kesilmesi halinde kısâsın
lâzım olduğu rivâyet
edilmiştir. Sahih olan Ebû Hanife'nin görüşüdür.»
Anlaşılmış oldu ki; İmâm Azam'ın görüşü; metinlerin mutlak ifadelerinin zahiridir.
Kuhistânî'de;
bunun, rivayetin zahiri olduğu
belirtilmiştir. Allame Kasım'ın
Tashîh'inde de, sahih olan görüşün
rivayetin zahiri olduğuna dikkat çekilmiştir.
«Bir erkek, başka birinin erkeklik organını kökünden
keserse ilh...» Bu ibare Dürrü'l-Muhtâr'ın
bütün nüshalarında böyledir. Şurunbulâliyye'nin ibaresinde ise «erkek»
kelîmesi yoktur.
Şarih bu
kelime ile erkeğin organını kadının veya kadının organını
erkeğin kesmesi halinî hükmün dışında
tutmuştur. Çünkü bu durumda kısâs
gerekmez.
«Şurunbulâliyye'de de bu görüş kabul edilmiştir.» Halbuki Şurunbulâlî,
Vehbâniyye'ye yazdığı
Şerhi'nde şöyle demektedir:
«Fetvâ: dil ve erkeklik organında kısasın gerekmediğidir.
Hidâye ve
diğer kitaplarda olduğu gibi bu
Cumhurun görüşüdür.»
METİN
Eğer dibinden kesilmişse, dudakta kısâs uygulanır. Çünkü eşitliği sağlamak mümkündür. Dibinden
kesilmemişse kısâs uygulanmaz. Müctebâ ve Cevhere.
Konuşamayan çocuk ve dilsizîn dili
karşılığında, bilirkişice belirlenecek
tazminat gerekir. Birinin elini kesen çolak veya eksik parmaklı
ise ya da birinin başını yaralayanın
başı daha büyükse, cinayete uğrayan; kısâs ile diyet
almak
arasında muhayyerdir. Karşılığında kısâs uygulanan diş ve diğer organlarda da durum aynıdır.
Vuranın veya kesenin organı kusurlu ise, cinayete uğrayan; kusurlu organda
kısâs yaptırmakla, tam
diyet olmak arasında muhayyerdir. Burhânuddin'in dediğine
göre bu hüküm çolak elle, faydalanma
imkânı olduğu takdirdedir. Ama ondan faydalanılamıyorsa kısasa
mahal yoktur. Mağdûra seçme
hakkı olmadan tam diyet gerekir.
Fetvâ bu şekildedir. Müctebâ. Yine
Müctebâ'da: «Çolak el
karşılığında, sağlam el kesilmez»
denilmektedir.
Mahalli yok olduğu için kâtilin ölümü maktûlün
velilerinin affetmeleri ve az da olsa
mal karşılığında
uzlaşmaları ile kısâs düşer.
Vâde şart koşulmamışsa malın peşin olarak ödenmesi gerekir.
Velilerden bir tanesinin uzlaşması veya
affı ile de kısâs düşer. Bu durumda, maktûlün diğer
varisleri üç sene içerisinde kâtilden hisselerîne düşen diyeti
alırlar. Sahih olan budur. Bir görüşe
göre de diyet katilîn âkilesi
tarafından ödenir. Mültekâ.
Hür olan bir katil ile katil bir
kölenin efendisi, ortak oldukları kan horcuna karşılık bin (dirhem)
karşılığında uzlaşması için bir adama emretseler, adam da denileni yapsa bu dini sulhu emreden
katil ve kölenin efendisi yarı yarıya
eşit olarak öderler. Çünkü bu, kısâs karşılığındadır. Kısas da
eşit olarak ikisinin borcudur. Dolayısıyla
kısâsın bedeli de aynıdır.
İZAH
«Birinin elini kesen çolaksa ilh...»
Yâni keserken çolaksa. Ama keserken sağlam olur da daha sonra
sakatlanırsa, eli kesilenin diyet alma hakkı olmaz. Çünkü eli kesilenin hakkı elde sabit olmuştu
Mahallin helâki mikdarınca diyet
düşer. Velvâliciyye'den naklen T.
«Yahutta başı yaranın kafası daha büyükse ilh...» Büyüklük, yarığın yaralının alnını tamamen
kapladığı halde, yaralayanın alnını kaplamaması suretiyle
olur. Aksi olursa (yaralının
kafası,
yaralayanınkinden daha büyükse) yaralı yine muhayyerdir. Çünkü hakkı
olan yerin dışına taşacağı
için hakkını tam olarak alması güçtür. Yaranın, yaralının alnından ensesine doğru uzunlamasına
kafasını kapladığı' halde, yaralayanın
ensesine kadar varmaması durumunda
yaralı muhayyerdir.
Hidâye.
«Cinâyete maruz kalan (kısasla
diyet arasında) muhayyerdir.» Çünkü
hakkını tam olarak alması
mümkün değildir. O zaman onun,
hakkından daha azına razı olmak veya kısâs bedelini almak hakkı
vardır.
Cinayete mâruz kalan kişi,
kısâs veya diyetten bîrisini seçmeden önce mânînin eli bir musibet
sebebiyle düşse veya bir başkası tarafından haksız yere kesilse bize
göre cânînin artık hiç bir şey
ödemesi gerekmez. Çünkü cinayete
uğrayanın hakkı kısâsta teayyün etmişti. Onun mala intikali,
kendi ihtiyarı ile olur. El kesilince
de hak düşer. Caninin eli hırsızlık
veya başka bir kısas hakkından
dolayı kesilmişse durum farklıdır. O zaman öteki
cinayete maruz kalana diyet ödemesi gerekir.
Çünkü câni bununla başkasına ait bir hakkı ödemiştir. Eli kesilen kişiye göre bu el sağlam sayılır.
Hidâye.
Zeylai şöyle der: «Bu, öldürme
meselesine aykırıdır. Çünkü katile, bir başkasından dolayı kısâs
icabetse ve ona karşılık öldürülse,
diğer maktûlun velilerine bir şey ödenmez. Zira can,
mal
hükmünde değildir ki, kısâs hakkını
almayanlara nisbetle sağlam
sayılsın.
«Müctebâ ilh...» Mi'râc sahibi de bu meseleyi ondan nakledip, itiraz etmemiştir. Tatarhâniyye'de»de
mezkûrdur.
«Sağlam el çolak el karşılığında
kesilmez.» Bu daha önce geçen:
«Sağlam göz şaşı göz mukabilinde kısâs
edilmez.» sözünün bir benzeridir.
Tatarhâniyye'de şöyle
denilmektedir: «Kesilen elde, tutmaya engel olmadığından dolayı diyetin
eksiltilmesini gerektirmeyen
bir yara bulunsa bu kısasa mâni
değildir. Ama eğer yara, yarım
diyeti
değil de bilirkişinin tesbit edeceği tazminat gerektirecek şekilde tutmaya
engel olursa, çolak el
hükmündedir. Sağlam el de çolak el karşılığında
kesilmez.» Özette.
«Kısâs katilin ölümü ile düşer ilh...» Onun terekesinden
maktûlün velisine bir şey verilmez.
Remlî'nin ifadesinin zâhirinden
anlaşıldığına göre organlardaki kısasta
da durum aynıdır. El
kesenin elinin bir âfet veya haksız
yere telef olması halinde kısasın düşeceğini az önce
belirtmiştik.
«Az da olsa ilh...» Hataen öldürmede ise diyetten daha az mal karşılığında
sulh
yapılamaz. Çünkü
diyet Şerîat tarafından takdir edilmiştir. Daha fazlasına anlaşma yapmak ribâdır. Kısâs ise mal
değildir. Onun değerlendirilmesi akid ile olur. Dolayısıyla az
olsun çok olsun sulhun değeri,
anlaşmanın gereği olan mikdar olur. Bu ifadeden anlaşılıyor ki eğer musannıf «Çok da olsa»
deseydi .daha iyi olacaktı. Böylece
hataen öldürme ile teammüden Öldürme arasındaki farka işaret
etmiş olurdu. Düşün.
«Vade şart koşulmamışsa ilh...» Çünkü mal, akit sebebiyle
sabit olmuştur. Bu gibi hallerde de
mehir ve satış bedelinde olduğu
gibi, asıl olan peşinliktir. Hamevî.
Şerhin : «Vade şartı koşulmamışsa» sözünden sulh karşılığında
alınacak ücretin, ancak şart
koşulması halinde vadeli olacağı anlaşılmaktadır.
Bedrü'l-Aynî bunu, başı yaralama
konusunun
sonunda zikretmiştir. T.
«Bir görüşe göre diyet, katilin âkilesi
tarafından ödenir.» Şerhu'l-Mecma' ve ihtiyâr'da bu görüş
benimsenmıştir. Şerhu'l-Mecma'a haşiye
yazan,
Allame Kâsım ise bunu, Asl, Câmiussağir, Mebsût,
Muhît, Kâfî ve diğer fıkıh kitaplarındaki:
«Diyet katile gerekir» sözü ile reddetmiş ve: «Bu hem nakil
hem de akıl ile sabittir.» demiştir. Meselenin tamamı Tahtâvî'dedir.
Yine Kâsım yukarıdaki görüşü
Tashih'inde de: «Bu hiç kimseye
ait olmayan bir görüştür» sözü ile reddetmiştir.
METİN
Birkaç kişi birlikte bir adamı öldürseler; eğer her birisi
öldürücü bir yara ile yaralamışsa
hepsi
birden kısâsen öldürülür. Çünkü
bölünmeyeceği için ruhun çıkışı katillerin
ortaklığı ile tahakkuk
eder. ileride geleceği üzere, organlar böyle değildir. Ama
eğer vuranların herbirinin açtığı yara
öldürücü değilse, kendilerine kısâs uygulanmaz. Allâme Kâsım'ın Tashih'
inde de böyledir.
Müctebâ'da şöyle denilmektedir:
«Her bir yara ruhun çıkmasına sebep
olacak şekilde ise hepsi
öldürülür. Ama topluluk
seyirci, teşvikçi veya maktûlü tutmak
suretiyle katile yardımcı olduklarında
kendilerine kısâs uygulanmaz.
Musannıf baştaki «bir kaç kişi» sözünü
(fakihlerin zihninde) belli
olan bir topluluğa işaret edecek şekilde
ifade etseydi daha iyi olurdu.
Çünkü bir adamı bir topluluk
öldürse ve içlerinde maktûlün
babası veya deli birisi bulunsa kısas düşer.» Kuhistânî.
Birkaç kişiyi öldüren kişinin, maktûllerin velileri
hazır olurlarsa hepsine mukabil olarak
öldürülmesi
yeterlidir. İmâm Şâfiî'ye göre ise yeterli olmaz. Eğer maktûllerden sadece birisinin velisi hazır
olursa, bize göre ona karşılık olarak
öldürülür ve diğerlerinin hakkı düşer.
Nitekim katilin kendi
kendine ölmesi durumunda da
böyledir. Çünkü daha önce de geçtiği
üzere. kısas için mahal
kalmamıştır..
İZAH
«Eğer her birisi öldürücü yora
ile yaralamışsa» Yani, peşi peşine
değil de hepsi birlikte
yaralamışlarsa. Nitekim bu,
öncekî bahisteki: «Boynunu
kesse ve ümüğünden az birşey kalsa
ilh...»
sözünden de bilinmektedir.
Cevhere'de şöyle denilmektedir: «Bir adam birisini, kendisi
İte yaşayamayacağı bîr şekilde
yaralasa, sonra da bir başkası ikinci bir yara açsa katil öncekidir. Bu. iki yaranın arka arkaya
olması
halindedir. Ama ikisi birden yaralamışlarsa katil her ikisidir.»
Hulâsa'da bu sözlere şunlar da ilâve
edilmiştir: «Birisi üzerinde iki kişiden birisi on, ötekî de
bîr yora açsalar katil ikisidir. Çünkü insan
bozan bir tek yaradan ölür oma birçok yaradan kurtulabilir.»
Kuhîstanî'de Haniye'den şu cümleler
nakledilmiştir: «iki
kişi bîr adamı öldürseler; eğer birisi sopa
ile diğeri de demirle kasden vurmuş olsalar, kısâs gerekmez.
İkisi yarı yarıya diyet öderler.»
Ebussuûd Haşiye'sinde de şöyle denilmektedir: «Adam peşi peşine açılan
yaralarla yaralansa ve
ölse; ama yaralardan hangisinin
halsiz bıraktığı bilinmese yaralayanlardan
hepsine birden kısâs
uygulanır. Çünkü bunlardan hangisinin düşürücü olduğunu, hangisinin düşürücü olmadığını
bilmek mümkün değildir. Nitekim
Anadolu Müftüsü Ebussuûd'un Fetâvası'nda da böyledir.
Ama
yaralardan hangisinin öldürücü olduğu, hangisinin öldürücü olmadığı bilinse ve bu da ancak
ölümünden önce olsa, kısâs sadece öldürücü
yarayı açana tatbik edilir. Hülâsa ve Bezzâziye' de de
bu şekildedir.»
«Çünkü, ruhun çıkışı
bölünmeyeceği için ilh...» Bölünme
kabul etmeyen bir şeye bir gurubun
iştiraki; o şeyin her biri ile
tam olarak ilgili olmasını gerektirir. Dolayısıyla meydana
gelen şey,
gurubun her birisine tam olarak
izafe edilir. Sanki hadiseyi olaya iştirak edenlerden
her biri
bağımsız olarak tahakkuk ettirmiş gibi olur. Bu birisini evlendirme yetkisine sahip olmaya
benzer.
Zeylaî.
Zeylaî'nin ifadesine göre bu hüküm sahabilerin icmâı ile sabittir.
«Organlar böyle değildir ilh...»
Çünkü bir organı kesme, bölünme kabul eder. Dolayısıyle, bir kişinin
organına karşılık, bir
topluluğun organı kesilmez. Nitekim az ileride
gelecektir.
«Vuranlardan her birinin açtığı
yara öldürücü değilse kendilerîne kısâs
uygulanmaz.» Bu ifade; bir
kısmının öldürücü olan
diğerlerinin de öldürücü olmayan yara açması
haline de şamildir. Bu
durumda. öldürücü darbeyi vurana
kısâs, kalanlarına da tazir
gerekir. Bunlara tazirden başka bir
ceza gerekir mi? Araştırılsın.
Yine bu ifade. cânîlerin
yaralamalarının hepsinin öldürücü
olmaması
haline de şamildir. Bunu Tahtavî
ifade etmiştir.
«Ben derim ki: İkinci tasavvurda,
eğer yaralama kasdî ise yaralayanların
hepsine diyet gerekir.
Kasdi değilse o zamanda âkilelerinin diyet ödemeleri gerekir. Düşün.
«Seyirci, teşvikçi ve yardımcılara kısâs yoktur.» Onlara diyet de gerekmez. T.
Yol kesme meselesi ise bunun aksinedir. Çünkü bir kişi bir
adamın yolunu kesse başkaları da ona
yardım etmek için hazır bekleseler yol kesme
cezası hepsine verilir.
Ebussuud, şeyh
Hamidüddîn'den.
«(Fakihin zihninde) belli bir
topluluğa işaret edecek şekilde..»
Bu topluluktan maksat, izahı geçtiği
ve az ileride geleceği üzere içlerinde kendisine kısâs icabetmeyen
birisinin bulunmadığı topluluktur.
BİR EK:
Maktûlün velisi iki katilden
birisini affetse veya mal karşılığında
kısâstan vazgeçse, Cevâhîru'l-Fıkh
ve başka kitaplarda
belirtildiğine göre, diğer katile kısâs yapma hakkı yoktur. Kâdîhan ve
diğer bazı
eserlerdeki ifadelere göre ise velinin öteki katili öldürme hakkı vardır.
Ben derim ki: Remli,
Fetâvâsı'ndan Cinayetler Bahsinin başında
olduğu gibî, ikinci görüşle fetvâ
vermiştir.
«İmâm Şâfiî'ye göre ise yetkili olmaz ilh...» İmâm Şafii'ye göre; maktûlleri başka
başka zamanlarda
öldürmüşse ilk maktûle karşılık kısâs
edilir. Diğer maktûllerin velilerine de, katilin terikesinden
diyet ödenir. Ama hepsini
birden öldürmüşse veya hangisini önce öldürdüğü bilinmiyorsa
aralarında kura çekilir ve ona karşılık kısâs yapılır, geriye kalanlar için de diyet icabeder. Bir görüşe
göre ise kısâs bütün maktûllere karşılık
olur. Diyetleri de maktûllerin
velileri bölüşürler. Minah.
M E T İ N
İki -veya daha fazla- kişi bir bıçağı tutup kopuncaya
kadar sürtmek suretiyle birisinin elini
veya
ayağını kesseler. dişini
sökseler ya da başka bir organını
kesseler, bize göre hiçbirisine kısâs
gerekmez. Çünkü arada eşitlik yoktur. Halbuki organlarda kısâsın gerekmesi
için, hem menfaat
hem de kıymet bakımından eşitliğin
bulunması gerekir. Cana kıyma ise böyle
değildir. Çünkü onda
sadece kişilerin dokunulmazlığında eşitlik şartı aranır. Dürer.
Cânîlere kısâs gerekmeyince, kestikleri uzvun diyetini
beraberce ve eşit olarak ödemeleri gerekir.
Eğer bir adam iki kişinin sağ ellerini kesse, ikisinin de kesenin sağ elini kestirme
hakları vardır.
Eğer kısâsta ikisi de hazır olurlarsa bir el diyetini de beraberce
alırlar. Şayet cinayete
uğrayanlardan birisi kısâsa
hazır olsa, kesenin diğer mağdûra yarım diyet vermesi gerekir. Çünkü
daha önce de geçtiği üzere
uzuvlar can gibi değildir.
Eğer beraberce iki kişi için
kısâsa hükmedilse ve birisi
diyeti almadan cânîyi
affetse diğerinîn kısas
hakkı vardır. İmâm Muhammed'e
göre ise onun hakkı diyettir.
İ Z A H
«İki kişi bir bıçağı tutup ilh...» Musannıf, özellikle: «İki kişi bir bıçağı tutup...» demiştîr. Çünkü eğer
iki kişiden her biri birer bıçak
alıp, birisi elin bir
tarafından öteki de diğer taraftan sürtseler ve
bıçaklar ortada karşılaşır el ayrılsa ittifakla her ikisine de kısâs gerekmez.
Çünkü her ikisî de silahı
organın ancak yarısına
kadar sürtmüşlerdîr. Zeylaî.
«Bize göre hiçbirisine kısâs gerekmez
ilh...» Şâfiî'ye göre ise, cana kıyasla ikisine de kısâs
uygulanır.
«Çünkü arada eşitlik yoktur
ilh...» Bunun izahı şöyledir: Kesenlerden
her biri, elin bir kısmını
kesmiştir. Çünkü birinin gücüyle
kesilen kısım, diğerînin gücüyle
kesilmemiştir. Dolayısıyla uzvun
bir kısmı karşılığında, bütün bir uzuv kesilemez. Bir organ karşılığında da iki organ kesilmez.
Çünkü eşitlik yoktur. Bu. iki kişiden
her birinin ayrı ayrı taraflardan sürtmelerine benzer. Zeylaî.
Minah'taki ibareye de bak.
«Cana kıyma ise böyle değildir ilh...» Onun için, çolak ele karşılık sağlam
el, kölenin veya kadının
eline karşılık da hür bir erkeğin eli kesilmez. Hastalıklı bir vücuda karşılık kusursuz ve sıhhatli bir
vücut öldürülür. Aynı şekilde. iki kişiye karşılık
bir kişi öldürülür. Dolayısıyla organlar cana
kıyaslanamaz.
«Eğer bir adam iki kişinin sağ ellerini kesse ilh...» Müellif «iki kişî» kaydını özellikle koymuştur.
Çünkü eğer bir adamın sağ. başka birinin de sol elini kesse onlara karşılık
her iki eli de kesilir. Aynı
şekilde, bir adamın sağ ve sol ellerini kesse, kesenin de iki eli kesilir.
Çünkü eşitlik mevcuttur.
İtkâni.
«İkisinin de kesenin sağ elini kestirme
hakları vardır.» Kesen, ikisinin elini birlikte veya ayrı ayrı
kesmiş olsun fark etmez. Ayrı ayrı kesmesi durumunda İmâm Şâfiî'ye göre öncekine karşılık olarak
kısâs uygulanır. Birlikte kestiğinde
ise kısâs için kur'a çekilir.
Hidâye.
«Yarım diyet vermesi gerekir ilh...» Yarım diyet beş bin dirhem gümüştür. O da bir el diyetidir.
İtkânî. Yarım diyetten maksat, canın diyetinin
yarısıdır.
«Daha önce de geçtiği üzere ilh...» Şârih
bununla, organlarla can arasındaki farkı beyan etmek
istemiştir. Çünkü eğer velisi
hazır olan için kısâs yapılırsa, hazır olmayanın hakkı düşer. Organlar
ise mal hükmündedir. Her birisi için tam olarak kısâs hakkı sabittir. Dolayısıyla eli kesilenlerden
birisi hakkının tamamını alınca öbürünün hakkı bir elin tam diyetinde kalır. Hakkı kesin olarak sabit
olduğu için hazır olanın kısası uygulama
hakkı vardır. Diğerinin hakkı ise tam sabit
değildir. Çünkü
onun kısâs isteme, karşılıksız affetme
ve mal karşılığında uyuşma ihtimali vardır. Dürer'de de böyle
denilmektedir.
«Eğer beraberce iki kişi için
kısâsa hükmedilse ilh...» Yâni (kısasa ve
elin diyetine hükmedilse...
«İmâm Muhammed'e göre ise onun hakkı
diyettir ilh...» Yani tam bir el diyeti. Affedene
ise yarım
diyet düşer. Mecmâ'.
Mecmâ' Şarihi şöyle der: «Çünkü
kısâsta diyet hakimin hükmü ile aralarında ortaktı. Birîsi affetmek
suretiyle kısâstaki yarı hakkını düşürünce, diğerinin hissesi mala dönüştü.
Affeden, aralarında
ortak olan diyetin yarısını alır. Affetmeyen ise diyetin tamamını alır. Yarısı ortak olan diyetten dolayı
yarısı da mala dönüşen kısâs hakkından
dolayıdır.»
Tahtâvî'nin dediğine göre: Burhân'da
İmâm Muhammed'in görüşünün istihsân,
Ebû Hanife ve Ebû
Yûsuf'un görüşlerinin ise kıyas olduğu zikredilmiştir. Tahtavî: «Bunun zahiri Muhammed'in
görüşünün mutemed olduğudur.» der.
Ben derim ki: Şerhlerdeki ifadeler, Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf'un görüşlerinin tercihine delâlet
etmektedir. İtkânî; Şerhu'l-Kâfî
ve Muhtasaru'l-Kerhî'den naklen. sadece bu iki İmâmın görüşünü
zikretmiş, gerekçe olarak da şöyle demiştir: «Her birinin hakkı elin tümünde sabittir.
Bu hak ancak
başka birisinin iştirâki ile eksilir.
Af ile bu iştirâk ortadan kalkınca, diğerinin hakkı
olduğu gibi hali
üzere kalır. Bu alacaklı iki kişi
ve iki şefî' ye benzer.
M E T İ N
Bir köle teammüden birisini
öldürdüğünü ikrar etse, Züfer'in hilâfına (ikrârı kabul edilerek) kısâs
edilir. Hataen öldürdüğünü veya bir mâlî borç ikrârı yapsa, efendisi aleyhine ikrârı geçerli olmaz.
Aksine, Musannıf'ın Cevhere'den naklettiğine göre azad edilinceye kadar kendi rekabesinde
olur.
Cevhere müellifi şöyle der: «Zeylaî'nin sözünün zahirine göre, kölenin hataen öldürme konusundaki
ikrârı hem kendisi hem de efendisi hakkında bâtıldır. Bu ifâdelerin
benzerî Eşbâh'da kölenin ahkâmı
konusunda da vardır. Zeylaî de hükmün gerekçesi olarak, ikrârın hükmünün kölenin verilmesi veya
mevtânın fidye vermesinin gereği
gösterilmiştir.» Düşün.
Kuhistânî îse bu hükmün gerekçesinin, âkile üzerinde diyet ikrârı oluşu olduğunu söylemiştir. Onu
düşün.
Çünkü âlimler Resûlullah
S.A.V.)'ın şu hâdisinin gereği ile amel
etmek üzerinde îcmâ' etmişlerdîr:
«Âkileler, köleden, teammüden öldürmeden, sulhtan ve itiraftan dolayı diyet ödemezler.»
Buna göre; hür bir adam hataen
birisini öldürdüğünü ikrâr etse, bu ikrârı âkilesi aleyhinde delil
olmaz. Ama âkilesi onun ikrârını tasdik ederse müstesnâ. Kuhistânî de Me'âkıl bahsinde bunu
söylemiştir. Dikkatli ol.
İ Z A H
«Bîr köle teammüden birisini
ördürdüğünü ikrar etse öldürülür.» Çünkü bu konuda onun ithâm
edilmesi söz konusu olamaz. Zira zararı kendisinedir. Dolayısıyla ikrârı kabul edilir. Üstelik köle,
kan konusunda insanlığına itibar
edilerek hür sayılır.
Hatta efendisinin hadler ve kısâslarda onun
aleyhindeki ikrârı sahih
değildir. Efendinin hakkının zâyi
olması ise zımmendir, ona da önem
verilmez. Hidâye.
«Zeylaî'nin sözünün zahirine göre ilh...»
Zeylaî şöyle demektedir:
«(Bu) mal ile ikrârın aksinedir. Çünkü malî bir borcu ikrâr,
hakkını kasden ibtâl sebebiyle efendinin
aleyhine bir ikrârdır. Zira bu ikrârın
sonucu ya kölenin satılması ya da borcu
ödeninceye kadar
çalıştırılmasıdır. Hataen
öldürdüğünü ikrar etmesi de böyledir.
Çünkü onun sonucunda ya kölenin
(maktûlün velilerîne) verilmesi ya da efendinin
diyeti ödemesidir. Köleye ise hiçbir cezâ
icabetmez.
Dolayısıyla köle ister hacr altında olsun, ister ticarete mezun olsun,
ikrârı kabul edilmez. Zira ikrâr,
ticârî bir muâmele değildir. Öyleyse
bâtıldır.»
«Hükmün gerekçesi olarak îlh...» Bu gerekçe Eşbâh müellifinin
değil, Zeylaî'nindir. Eşbâh sahibi
hiçbir gerekçe zikretmemiştîr. Çünkü o: «Kendisini veya fidye ile kurtarılmasını gerektiren bir
cinayet ikrârı da sahîh değildir.
Bir had veya kısâsı ikrâr etmesi
ise bunun aksinedir.» demiştir.
Ancak onun, cinayeti:
«Kendisinin verilmesini veya vasıflandırılmasını gerektiren...» sözleri ile
vasıflandırması, gerekçe gösterme
manasına alınabilir.
«Onu düşün.» Şârih bu sözü ile,
musannıfın Zeylaî'nin sözünden
anladığının zahir olmadığına
işaret etmiştir. Çünkü onun
gerekçesinin ifade ettiği mana; kölelik
halindeki ikrârın bâtıl oluşudur.
Zira köle azad olduktan sonra
onun alacaklıya verilmesi veya fidye
karşılığında kurtarılması efendi
aleyhine olmaz. Zira illet bulunmadığı
için, azad edildikten sonra kölenin kendisi muhatap olur.
Anla.
Yine Zeylaî'nin mâli borç ikrârını bâtıl sayarken bunun efendi aleyhine ikrâr oluşunu gerekçe
göstermesi de buna delâlet eder. Bu azattan sonra olamaz. Mahcûr kölenin mâlî borç
ikrârının
azattan sonraya bırakılacağında
şüphe yoktur. Çünkü ondan sonra efendi îçin bir zarar söz konusu
değildir. Bundan dolayı büyük
âlim Remlî: «Cevhere'deki ifadeler, şüphesiz Zeylaî ve Eşbah'ın
sözlerinin hamledileceği zeydir»
der.
Ben derim ki: Ama şârih
kölenin cinayeti bahsinde Bedâî'den naklen,
hataen öldürmenin kölenin
îkrârı ile değil, efendinin ikrârı veya
beyyine ile sabit olduğunu zikredecektir.
Hacr konusunda bu
meselede iki görüş olduğunu
Cevhere'den nakletmiştik. İnşallah tamamı ileride gelecektir.
«Kuhistâni ise bu hükmün gerekçesi olarak
ilh...» Yâni kölenin hataen öldürdüğü
tarzındaki
îkrârının caiz olmayacağına
gerekçe göstermiştir. Buradaki âkileden
maksat efendidir. Çünkü
âlimler efendiye kölenin âkilesi derler. Efendiye,
kölenin âkilesi denilince, kölenin onun aleyhine
olan ikrârı sahih olmaz. Bir de Kuhistânî'nin sözü, kölenin azaddan sonra bununla sorumlu
tutulmayacağı manasına gelmez.
Çünkü musannıfın, kölenin ikrârının temelden
bâtıl olduğu
tarzındaki anlayışı Zeylaî'nin sözünün ifadesine zıttır.
Bu izah ile Kuhistânî'nin gerekçesinin
istidrâk
yoluyla arada) verilmesinin
sebebi açığa çıkmış olmaktadır.
«Onu düşün» Yani bu talîl
doğrudur, gereğî ile amel de, icmâ olan hadis-i şerife uygundur. Çünkü
âkileler köleden ve itirâftan
dolayı diyet ödemeyeceklerine göre, efendisi tasdik etmedikçe kölenin
buradaki ikrân câiz olmaz. Zira câiz olsaydı kölenin ve itirafın
diyetinin âkileye lâzım olması
gerekirdi, Burasının takrîri esnasında benim anladığım bu. Sen de
düşün. Hadisin manasının ne
olduğu İnşaAllah Me'âkıl bahsinde gelecektir.
METİN
Bir odam kasden birisine ok atsa ve ok onu delip geçse ve başka birisine değse ve ikisi de
ölse
birincisi için kısâs gerekir. Çünkü o kasdîdir. İkincisi için ise âkileye
diyet lâzımdır. Çünkü o hatâdır.
Birisînin üzerine bir yılan gelse
ve a,dam yılanı üstünden atsa, yılan
da başka birisinin üzerine
düşse ikinci adam da atsa ve yılan
üçüncü birisinin üzerine ve nihayet
sonuncusunun üzerine
düşüp onu soksa ve odam ölse diyeti kim verecektir? Bu soru bir topluluğun önünde İmâm Ebû
Hanife'ye soruldu. İmâm şu cevabı verdi: «Birincisi zâmin olmaz çünkü yılan ikincîye zarar
vermemiştir. Aynı şekilde ikinci ve üçüncü de zamin olmazlar. Sonuncusuna gelince; eğer
yılan
düşer düşmez hemen sokmuşsa, yılanı
atanın, ölenin varislerine diyet
ödemesi icabeder. Ama
düştükten sonra sokmuşsa yılanı
atana tazminat icabetmez» dedi. Oradakilerin
hepsi bu cevabı
tasvib ettiler. Bu hadise, İmâm Âzam'ın menkıbelerinden bîrisidir.
Sayrafiyye ve Mecmau'l-Fetâvâ.
Musannıf şöyle der: «Bana fetvâ sorulan benzer bir olay hakkında ben de bu tafsilâta göre cevap
verdim. O hâdise şuydu: Kuduz bir köpek birisine saldırdı ve adam köpeği
attı. Bir başkasının
üzerine düştü. O da atıp üçüncü
birinin üzerine düştü.» Allah en iyisinî bilir.
FER'Î MESELELER :
Bir kimse yola bir yılan veya akrep atsa
o da birisini soksa, atan sorumlu olur. Ama yılan (veya
akrep) yerini değiştirip sonra soksa
birşey icabetmez.
Birisi yola bir kılınc koysa ve adamın birisi ona takılıp ölse, kılınç da kırılsa,
ölünün diyeti kılınç
sahibine, kılıncın kıymetj de ayağı takılanadır.
Sahibi, süsen öküzünü otlağa sürse
ve öküz bâşka birisinin öküzünü süsüp öldürse, eğer sahibine
öküzü salmaması emredilip buna şahit tutulmuşsa tazminat gerekir. Tutulmamışsa gerekmez.
Bedâi'de: «Tazminat gerekmez. Çünkü şahit tûtmak hayvanda
değil, bahçede olur.» denilmektedir.
Nâciye.
İ Z A H
«Çünkü o hatadır ilh...» Atan kişi kasden atmamıştır. Çünkü
o, başkasını kasdetmiş, fakat ok onu
geçerek öbürüne değmiştir. Bu
hata çeşitlerinden birisidir. Kasıttaki hatadır. Ava atılan
okun bir
adama isabet etmesine benzer. Bu durumda da katilin âkilesinin diyet vermesi
icabeder. İtkânî.
Bundan anlaşıldığına göre, eğer
katil oku atarken her ikisini de kastederse, ikincisini de
teammüden öldürmüş olur. Bu açıktır.
«Ebû Hanife'ye bir topluluğun huzurunda soruldu ilh...» Bu topluluğun içersinde,
Şevrî, İbn Ebî
Leylâ ve Şüreyk b. Abdillah
da vardı. Minah.
«Yılanı atana dîyet gerekîr.» Yani son
olarak atan diyet öder. Remlî:
«Zahîr olduğu gibi burada diyeti âkile üslenir. Düşün.» der.
«Bu onun menkibelerindendir.»
Çünkü zamanın fakihleri bu meselede hatâ
ettiler. Minah.
«Atan sorumlu olur ilh...» İmam Ebû Hanife'nin geçen meseledeki cevabının gereği burada da
meselenin yılanın atılır atılmaz
sokması haliyle kayıtlanması icabeder. Ama yılan yola
atıldıktan bir
müddet sonra sokarsa atan, zamîn olmaz. Düşün.
Ben derim ki: Bu mana fakihlerin meseleyi sunuş biçimlerinden anlaşılmaktadır.
Bir adamın üzerine
atması meselesi zahirdir. Yola atılması ile ilgili olarak
Hâniyye'de şöyle denilmektedir: «Yani yola
bir yılan atsa, yılanın
oradan gidinceye kadarki zararına atan zâmindir.»
«Ölenin diyetl kılınç sahibinedir.»
Yâni kuyu kazanda olduğu gibi, kılınç
sahibinin âkilesine gerekir.
«Kılıncın kıymeti de ayağı takılanadır.» Tatarhâniyye'de bundan sonra şöyle
denilmîştir: «Eğer
kılınca takılır üzerine düşer ve kılınç kırılır, adam da ölürse
kılınc sahibi tökezleyenin
diyetini öder.
Tökezleyenin ise hiç bir sorumluluğu
yoktur.»
Yine Tatarhâniyye'de şöyle bir
cümle vardır: «Yürüyen birisi, yolda
uyuyan
birine takılsa ve ikisinin
de parmakları kırılsa ve ölseler her birinin âkilesi
diğerine düşen diyeti öder.»
«Eğer sahibine şâhit tutulmuşsa zamin olur ilh...» Kanlarda borç âkileye,
mallarda ise sadece
mâlikedir. İleride yıkılmaya yüz tutan duvar meselesinde gelecektir. Remlî.
«Bedaî'de şöyle der ilh...» Minah'ta bundan sonra
: «Bezzâziye'de bu görüş kuvvetli gösterilmiştîr.
O hiç bir ihtilâf zikretmemiştir, ben de öyle birşey hissetmiyorum» denilmektedir.
Ben derim ki: Bezzâziye'deki
ibare şöyledir: «Birisinin kuduz (yada ısırıcı) bir köpeği var, her geçeni
ısırıyor. Köylülerin onu
öldürme hakları vardır. Köpek bir adamı ısırırsa
adam da onu öldürse; eğer
adam köpeğe yaklaşmadan ısırmışsa
kendisine sorumluluk yoktur. Yaklaştıktan sonra ısırmışsa
tazminat gerekir. Bu, yıkılmak
üzere olan bir duvarın yıkılması emredilip buna şahit tutulmadan
önce ve sonra duvarın yıkılıp
birisini öldürmesi meselesine
benzer. Münye'de; öküzün süsmesi
meselesinde de, şahit tuttuktan sonra malı da canı da zamindir; denilmektedir».
Şimdi, bu sözün neresinde o
görüş kuvvetli gösterilmiştir? Bezzâziye'de bu sözlerden önce de
şöyle denilmektedir: «Bir kimse süsücü olan öküzü
başka birisinin avlusuna soksa öküz de bir
sıpayı süsse zâmin olmaz.»
Eğer Minah yazarı, bundan Bezzâziye'nin o görüşü kuvvetli gördüğünü zannetmişse bu yanlış
bir
zandır. Çünkü açıkça görüldüğü
üzere mesele, şahit tutmadan önce süsmesi
ile ilgilidir. Remlî.
İnşaAllah bu meselenin tamamı, Hayvanın işlediği
cinayet konusunda gelecektir. Bu meselenin
esas yeri orasıdır.
M E T İ N
Oğlunu öldürmekte babası ile
birlik olan yabancıda olduğu gibi,
teammüden öldüren kişi, öldürme
suçunu kendisine kısâs icabetmeyen birisi ile beraber işlerse;
ikisine de kısâs icâbetmez.
Kendisinden çocuğu olan karısını
öldüren koca ile birlik olan yabancı, hataen vuranla birlikte
teammüden vuran deli ile beraber
öldüren akıllı, çocukla birlik olan yetişkin, yılan veya yırtıcı
hayvanla birlikte öldüren kişî hep aynı hükümdedir. Yani bunlardan hiç
birisine kısâs icabetmez.
Nitekim Hâniyye'de de böyle
denilmektedir.
Bir adam evine girse ve hanımı veya cariyesi
iIe birlikte bîr adam görse onu öldürmesi helâldir,
kendisine kısâs da gerekmez.
Bu mesele metnin nüshalarında mevcut değildir. Şerhin nüshalarında ise Vehbâniye Şerhi'ne
nisbetle yer almıştır. Biz meseleyi
Ta'zîr konusunda inceledik.
FER'Î MESELELER:
Bir adam, ticarete îzinli olmayan
bir çocuğa: «Atımı bağla!» dese, çocuk
ta onu bağlamak istese
fakat kendisini at tepip
öldürse, çocuğun diyeti at sahibinin
âkilesi tarafından ödenir. Aynı şekilde
birisi bir çocuğa bir sopa veya silâh verip velisînin izni olmadan ondan birşeyi taşımasını veya
odun kırmasını ya da benzeri bir şey istese de
çocuk ölse, diyet adamın âkilesinedir. Adam
silâhı
verir de: «Onu tut» demezse
hükmün ne olacağında iki görüş vardır.
Duvarın üstündeki bir çocuğa, bîrisi
bağırsa ve çocuk düşüp ölse; eğer ona:
«Düşme!» diye
bağırmış ama o düşmüşse zâmin olmaz. Ama «Düş!» diye bağırır, o da düşerse zamin olur.
Fetvâ
böyledîr. Bir görüşe göre de hiç bir halde adam sorumlu
değildir. Nâciye.
Allah iyisini bilir.
İ Z A H
«Kendisinden çocuğu olan karısını ilh...» Yani (musannıf'ın daha önce: «Babası aleyhine vâris
olduğu kısâs düşer» sözü ile belirttiği üzere babadan kısâs düşer. Bunun
için onunla birlikte
öldüren kişiden de düşer.
«Hataen vuranla birlikte teammüden
vuran ilh...» Sopa ile vurmak gibi,
amde benzeyen vuruş da
aynen böyledir. Nitekim daha
önce geçmiştir.
«Karısı ile birlikte bir adam gören ilh...» Başka birinin karsı ile zina eden birisini gördüğünde de
aynıdır. Hâniyye.
«Bu helâldir.» Hâniyye'de bu, zina eden adamın evli olması ve
koca bağırdığı zaman zinadan
kaçınmaması ile kayıtlanmıştır.
Birinci kayıt tenkit edilebilir. İbn Vehbân
bunu, öldürmenin had
olarak değil, iyiliği emir
kötülükten men olduğunu söyleyerek
reddetmiştir. Nehr sahibi de şöyle
der: «O güzeldir. Şübhesiz bu
(zina) bir kötülüktür. Onu izale yolu
olarak öldürme teayyün etmiştîr.
O halde öldürmenin cevazı için
adamın evli olmasını şart koşmakta mana yoktur. Onun için
Bezzâziye'de hiç bir kayıt konulmamıştır.»
«Biz onu tazir bahsinde incelemiştik.» Yani konunun baş tarafında. Yine orada belirtilmişti ki, eğer
kadın gönüllü ise; ikisini de öldürebilir. Eğer adam kadını zorlarsa,
kadının onu öldürmeye hakkı
vardır, kanı hederdir. Çocuk da
aynıdır. Bu, kadının kurtulmak için
öldürmeden başka çaresi
olmadığı takdirdedir.
«Bir çocuğa sopa veya silâh veren de aynıdır.» Yani adam onu tutması için verip bir şey emretmese
ve çocuk bununla helâk olsa.
Minah.
Tatarhâniyye'de: «Helâk olsa
sözü ile çocuğun kendi kendisini öldürdüğünü kasdetmemiştir.
Şüphesiz o durumda verene sorumluluk
yoktur. Onun maksadı, kılıncın çocuğun elinden bedeninin
bir tarafına düşüp o sebeple helâk
olması halidir.»
Hulâsa'da da: «Çocuğa silah verse ve çocuk kendisini ya
da başka birisini öldürse verene ittifakla
sorumluluk yoktur» denilmektedir.
«Çocuk ölse» Yani bu işte ölse.
Hulâsa'da : «Eğer başka birisinin kölesine odun kırmasını
veya başka bir iş yapmasını emretse
bundan doğacak olan zararı zâmin
olur» denilmektedir.
«iki görüş vardır» Tercih edilen
görüşe göre bunda da tazminat gerekir. Tatârhânîyye.
«Duvarın üzerindeki bir çocuğa
ilh...» Şârih, çocuk kaydını
özellikle koymuştur. Çünkü şayet
duvarın üzerindeki yetişkin olsa da birisi ona bağırsa, âlimlerin
bu konudaki ve başka yerlerdeki
sözlerinden anlaşıldığına göre tazminat gerekmez.
Tatarhâniyye'de ise: «Bîr başkasına
ansızın bağırsa ve odam bu sesten ölse bundan diyet
gerekir»
denilmektedir.
Buna göre, önceki görüş adamın
bağırmasının aniden olmamasına hamledilir; ya da bu bîr rivâyet
ihtilafıdır. Mecmau'l-Fetavâ'da:
Bir kimse şeklini değiştirip bir çocuğu korkutsa ve çocuk delirse
zamin olur» denilmektedir. Remlî'den özetle.
«(Eğer düş der ve o düşerse)
zamin olur.» «Kendini nehre veya ateşe
at!» der ve çocuk atarsa
bunda da emreden zâmin olur.
Burada da aynıdır. Tatarhâniyye.
Allah en iyisini bilir.
AYNI ŞAHSA KARŞI İŞLENEN İKİ FİİL
M E T İ N
Birisi bîr adamın elini kesse sonra
da öldürse her iki fiilden,
-yani hem kesmek hem de
öldürmekten- dolayı muâheze edilir.
Her iki fiil de kasdî veya ikisi
de hataen olursa ya da birisî kasdi öteki hataen
olursa; iki fıil arasında
iyileşme girse de gîrmese de her halükârda ikisinden dolayı da sorumlu tutulur. Cezalardan
birisi
öbürünün içine girmez. Ancak hataen işlenen
iki cinayet arasına iyileşme girmemişse cezalar
birbirine girer ve her ikisi
için bir tek diyet icabeder. Ama ikisi
orasında iyileşme olmuşsa cezalar
birbiri içersine girmezler.
Meselenin özü şu: Kesmek ya
kasden ya da hataen olur. öldürmede
aynen böyledir. Buna göre dört
tasavvur söz konusudur. Bir de iki fiil arasında ya iyileşme
vardır ya da yoktur. O zaman tasavvur
sekize çıkar. Bunların her birinin hükümleri bilinmektedir.
Şu mesele de aynen yukarıdaki gibidir: Bir kimse
birisine yüz kamçı vursa; bunlardan
doksanının
yarası iyi olsa ve izi kalmasa, sonraki on kamçıdan dolayı ölse sadece
bir diyet gerekir. Çünkü
kamçılanan kişi doksan kamçının yarasından iyileşince
artık onlara tazîrin dışındaki bir konuda
itibar edilmez.
Ebû Hanife'ye göre iyileşip de izi kalmayan tüm yaralarda hüküm böyledir. Ebû Yûsuf'dan gelen bir
rivâyete göre böyle durumlarda
bilirkişînin takdir edeceği bir tazminat da ödenir. İmâm
Muhammed'den gelen rivayete göre ise doktor ve ilâç ücretini vermesi gerekir. Dürer,
Sadruş-şeria,
Hidâye, ve başka kitaplar.
Cevâhiru'l-Fetâvâ'da şöyle
denilir: «Bir adam birisini yaralasa ve yaralı çalışmaktan âciz olsa onun
nafaka ve tedavisi yaralayana
aittir.»
Yine Cevâhir'de şöyle bir ibare vardır: «Birisi yardımcısını getirse ve yardımcı
birisine vurup
yaralasa yaralanan da çalışmaktan
aciz duruma düşse bu şahsın nafakası yardımcısını getirene
aittir.
Musannıf: «Görünen o ki bu,
Muhammed'in görüşüne göre
düzenlenmiştir.» der.
Ben derim ki: Biz bunun
(Muhammed'den nakledilenin) benzerini
Müctebâ'ya nisbet ederek Ebû
Yûsuf'tan nakletmiştik. İnşallah
başı yaralama konusunda meseleyi
tahkik edeceğiz.
İ Z A H
«Her halükârda iktsinden dolayı
da sorumlu tutulur.» Kifâye'de şöyle denilmektedir: «Kesme île
Öldürme arasına iyileşme ya girmiştir, ya da girmemiştir. Girmişse
bunlardan her biri ayrı birer fiil
kabul edilîr ve her ikisinin
hükmü ile sorumlu tutulur. Çünkü
birinci hüküm (kesmekten dolayı
olanı), iyileşme ile sabit
olmuştur. Dolayısıyla cezalardan birisi öbürünün içine girmez. Öyleyse
maktûlün velisinin, hem katilin
elini kesme hem de onu öldürme yetkisi vardır. Eğer el kesme ve
öldürme hataen olmuşsa bir buçuk
diyet (öldürmekten dolayı bir, kesmekten dolayı yarım) icab
eder. Eğer el kesme kasden, öldürme hataen olmuşsa, el kesmekten dolayı kısâs, öldürmekten
dolayı da diyet icabeder. Aksi olmuşsa, el kesmekten dolayı yarım diyet, öldürmekten dolayı ise
kısâs gerekir. Ama eğer iki fiil
arasına iyileşme girmemişse; bunlardan
birisî hataen öteki kasden
olmuşsa, herbirisi ayrı ayrı mütala edilir. İkisi de kasdi ise, Ebû Yûsuf ve Muhammed'e göre cânî
öldürülür eli kesilmez. İmâm Ebû Hânife'ye göre veli mühayyerdir. İsterse, hem câninin
elini keser
hem de öldürür. İsterse elini kesmeden öldürür. Zahire göre, iki
fiilin aynı mecliste olup olmadığına
itibar edilmez. Nasr b. Selâm'dan rivayet
edildiğîne göre : «İmâmlar arasındaki
ihtîlafın; elin bir
mecliste kesilip başka bir mecliste
öldürülmesi halindedir. Ama cânî aynı
meclîste bir kimsenin
elini kesse sonra da öldürse üç İmâma göre de öldürülür ama
eli kesilmez.» Özetle.
«Her ikisi için bir tek diyet
icabeder.» Yani öldürmenin diyeti
gerekir. Çünkü e! kesmenin diyeti,
fiilin eserinin iyileşmesi
anında icabeder. O da yaranın ölüme
sebep olmayacağının bilinmesi iledîr.
Meselenin tamamı İbn Kemâl'dedir.
«O zaman tasavvur sekize çıkar.» Bunlardan her
biri de ya tek şahıs ya da ayrı ayrı iki kişi
tarafından yapılmış olabilir. Bu durumda da on altı olur. Eğer fiillerden
her biri iki ayrı kişi
tarafından yapılmışsa, herkes yaptığının cezasını çeker; fiilinin
gereği kısâs olana kısâs
uygulanır,
diyet olandan da diyet alınır.
Çünkü cezaların birbiri içine girmesi ancak ceza mahallinin bir olması
halinde söz konusudur. İnâye.
«Doksanın yarası iyileşse ilh...» Bu, kamçının
onu bir yere, doksanı başka bir yere
vurulup
doksanın vurulduğu yerin
iyileştiği, onun vurulduğu yerdeki yaranın ölüme götürdüğü takdirde
olur. Aksi halde, doksan kamçının yarasının iyileşip,
on kamcının ölüme götürdüğü belirlenemez.
Mî'râc.
«Ebû Yûsuf'tan gelen bir rivayete göre böyle durumlarda bîlir
kişînin takdir edeceği bir tazminat
ödenir.» Bu tazminat diyetle birlikte ödenir. Remli.
«Bilir kişinin belirleyeceği bir
miktar da icab eder.» Bunun izahı şöyledir: Yaralanan, köle farzedilir
ve yaralı olarak kıymeti ne kadardır? Tesbit edilir. İkisi
arasındaki fark hürde diyetten, köleden
de
kıymetten tazmin ettirilir. Kifâye.
«Diyetle birlikte ilh...» Bu mesele, yaranın izinin kalması
durumunda farzedilir. Bu da ancak
iyileştikten sonra olur. Onun için mesele Müfteka' da «Ve ölmemişse...» diye
kayıtlanmıştır.
«Yaralı çalışmaktan aciz olsa...»
Yani yaranın devamı müddetindeki nafakasını öder. Düşün ki eğer
asta çalışamayacak duruma düşerse, zahire göre; diyet veya bilirkişinin
belirleyeceği bir tazminatta
hüküm verildikten sonra artık
birşey icabetmez.T.
«Yardımcısını getîrse ilh...» Bundan maksat zâlimlerin avanesinden birisidir.
Metinde «avan» yerine
«avn» deseydi daha iyi olacaktı. Çünkü Kâmûs'ta belirtildiğine göre «avn» hem tekil, hem çoğul
hem de dişleri için «yardımcı»
manasınadır. «Avân» îse kırık çoğuldur.
Çünkü yardımcı, zalime arka
çıkar ve ona yardım eder. Bezzâziye'de: «Fitne günlerînde, avane ve aracıların öldürülebileceği
yolunda fetvâ verilmiştir.» der. T. Özetle.
«Görünen o ki bu; ilh...» Yani
Cevâhiru'l-Fetava'daki meseleler İmâm Muhammed'in görüşüne yani
ondan rivayet edilen görüşe göre düzenlenmiştir. Az
önce geçtiği üzere; İmâm Muhammed'den
gelen bir rivayete göre; yaranın
eseri kalmazsa, doktor ve ilâç masraflarını
yaralayanın ödemesi
icabeder. Bunu Remlî ifade
etmiştir. Anla.
Hocalarımızın hocası Sâhiânî'nin Fetâva'n-Neammiyye'sinde şöyle denilmektedir: «Birisi, başka
birinin eline vurup kırsa ve eli kırılan
çalışmaktan aciz hale gelse tedavi
ücreti ve el iyileşinceye
kadar ki nafakası vurana aittir.
El iyileştiğinde çolak kalır ve işe
yaramaz hale gelirse diyet
îcabeder.
Zâhire göre daha önceki harcamaların diyetten kesilmesi gerekir.»
Yine aynı eserde şunlar da yer almıştır : «Yaralı iyileşip de yara izi kalmayınca yaralayanın doktor
ve ilâç masraflarını ödemesi icabeder. Bu Ebû Yûsuf ile Muhammed'in görüşüdür ve îstihsandır.
Bunu Sadr söylemiştir.» Özetle. Düşün. Tamamı
înşallah başı yaralama konusunda gelecektir.
«Başı yaralama konusunda meseleyi
inceleyeceğiz.» Yani o konunun sonunda ele alacağız.
Meselenin özü Ebû Yûsuf'a göre
erşi elem (acı diyeti) icabeder. İmâm
Muhammed'in geçen
sözünden maksad da budur.
M E T İ N
Bir kimse(nin eli) aşağıda gelecek delîlde
de görüleceği üzere teammüden veya
hataen kesilmişse
ve kesme fiilini affetse, kesen kendi malından diyet öder.
Şurunbulâliyye'de de olduğu gibi
Burhân'da bu sarahatle ifade
edilmiştir. Kuhistanî'de ise Tahâvi şerhi'nden naklen, hatâda diyetin
âkîleye gerekli olduğu belirtilmektedir.
Hatâda diyetin kesene alt
olduğunu söyleyen yanılmıştır.
Baş yarma ve yaralama da
böyledir. Baş yarma ve yaralamada
da durum aynıdır. Ebû Yûsuf ve
Muhammed ise farklı
görüştedîrler. Biz diyoruz ki: Adam, kesme fiilini affetmiştir. O da öldürmekten
başka bir şeydir. Ama
cinayeti veya kesmenin doğuracağı şeyleri
affederse bu, aynı zamanda cana
gelecek şeyi affetmek demektir.
Dolayısıyla kesen hîçbir şey ödemez. Bu durumda hataen vukua
gelen yaralamada af malının üçte
birinden itibar edilîr. Eğer (diyet)
malın üçte birinden çıkarsa
mesele yok. Ama çıkmazsa yaralayanın âkilesi diyetin
üçte ikisini öder. Nitekim Tahâvî
Şerhi'nde de
böyledir. Diyetin, el kesene ait olduğunu zanneden kesinlikle yanılmıştır; Bunun manası sıhhatli
olanın affı üçte birden itibar
edilmez. Bunu Kuhistanî zikretmiştir.
Kâsden el kesme (veya yaralama) deki, af malın tamamından itibar edilir. Çünkü varislerin hakkı
diyettedir, kısasta değil. Çünkü kısas mal değildîr.
Başı yarmakta, hüküm ve ihtilaf yönünden
el kesmek gibidir.
İ Z A H
«Bir kimse(nin eli) kesilse ilh...»
işin esası şu: Af ya kasden
ya da hataen kesmekten dolayı olur.
Bunlardan her birinde de; ya
sadece kesme işînden ya da cinayet veya
kesmenin doğuracağı
sonuçlardan olur. Eğer el kesme cinayeti kasden işlenmişse
ve yaralı sadece kesmeyi
affetmîşse,
Ebû Yûsuf ile Muhammed'in hilafına
bu af, kesmenin sebep olacağı ölümle ilgili değildir. Ama eğer
cînayeti veya kesmenin
doğuracağı tüm sonuçları affetmişse, kesen hem
kesme hem de bunun
sebep olacağı ölümden ibrâ edilmiş (cezasından
kurtulmuş) olur. Eğer el kesme cinayeti hataen
vuku bulmuş ve eli kesilen sadece
kesmeyi affetmiş; sonra da
adam ölmüşse hüküm ihtilâflıdır. Bu
durumda hem kesmeyi, hem de onun
doğuracağı sonuçları affetmişse veya
cinayeti affetmişse bu
af hepsi için geçerlidir. Kasdî olan kesmede malın tamamından;
hata halinde ise üçte birinden
nazarı itibara alınır.
«Aşağıda gelecek delilde
de görüleceği üzere ilh...» Çünkü gelecek olan meselede kasden kesme
ile hataen kesmeyi bîri birinden
ayırmış, bumda ise mutlak bırakmıştır.
«Kuhistânî'de ise ilh...» Bu itiraz baştaki mutlak ifadeyedir. Çünkü o kesmenin tüm hükümlerinin
kasden ve hataen olanlarda
müşterek olduğunu ifade eder. Halbuki aşağıda
diyetin, kesenin kendi
malından vâcip olduğu gelecektir.
Bundan, maksadın sadece kasden kesme
olduğu ortaya
çıkmaktadır. Çünkü doğrusu,
hatada diyet âkileye aittir. Kifâye'de;
«malında» sözünün kesmenin iki
nevinden yani hataen ve kasden olandan birisinî beyân ettiği belirtilmektedir". Yâni bu, eğer kesme
teammüden olmuşsa kesene kendi malından ödemek üzere diyet gerekir, demektir. Musannıf ise
«kendi malında» dememiştir. Dolayısıyla Kifâye'deki açıklama
burası için geçerli olmaz.
«Ve kesmeyî affetse ilh...» Yani
uzvu kesilen kişî «Kesmenin doğuracağı şeyleri veya cînayeti
affettîm» dememişse.
«Kesen kendi malından diyet
öder.» Baş yaran ve bir uzvu yaralayan da aynıdır. Diyeti kendi
malından öder. Çünkü âkile kasden işlenen cinâyetin diyetini
yüklenmez.
«Ebû Yûsuf ile Muhammed farklı
görüştedîr.» Onlara göre kesmeyi af, aynı zamanda cana dokunan
zararı (ölümü) da af etmek
sayılır. Çünkü bundan, kesmenin
hükmünü af etmek kastedilir.
«O öldürmekten başkadır.» Kıyasa
göre bundan dolayı kısasın
vacip olması gerekirdi. Çünkü
kasden îşlenen cinayetin gereği
budur. İstihsâna göre ise diyet
icabeder. Çünkü af bir şüphe
doğurmuştur. Şüphe de kısası
engeller. Hidâye.
«Ama cinayeti affederse ilh...» Olay teammüden veya hataen olmuşsa, eli kesilen cinayeti
affederken: «Kesmenin doğuracağı şeyleri de affettim» dese de demese
de aynıdır. Kuhistânî.
«Bu aynı zamanda cana gelecek
şeyi de affetmek sayılır.» Çünkü cinayet sözcüğü, ölüme sebep
olan kesmeyi de, diğerlerini de kapsar. Eli kesilen kişînin
kesme ve kesmenin doğuracağı sonuçları
affetmesi burada açıktır. Sadece kesmeyi affetmek ise böyle değildir. Çünkü
el kesme, öldürmekten
başka bir şeydir. Bu, ölüme götüren kesmeyi kapsamaz.
«Kesen hiçbir şey ödemez.» Yani
diyetten bîrşey ödemez. Kasden kesme meselesinde
bu açıktır.
(Terikenin üçte biri diyete yeter îse) diyetin affedenin malının
üçte birinden çıkması halinde, hataen
kesmede de açıktır. Üçte birinden çıkmaması durumunda ise,
ŞurunbuIâliye'de belirtildiğîne göre
diyet yaralayanın âkilesine
gerekîr.
«Hatadaki af, malının üçte birinden îtibar edilir.» Muhît'te şöyle denilir: «Katil ister onlardan birisi
olsun ister olmasın bu, âkileye
vasiyyet sayılır. Çünkü katile vasiyyet
sahih olmayınca âkile için
sahîh olur. Bu, biri hayatta öbürü ölüye olan iki kişiye vasiyete benzer ki vasiyyetin tümü
hayattakine
ait olur.»
Bu açıklama ile: «Katile vasiyyet caiz değildir. Ve
o âkileden birisidir. O halde üçte birin hepsîndeki
af nasıl caiz olur?» tarzındaki itirazların doğru olmadığı açığa çıkmış oluyor. Düşün. Turî.
Af malın üçte birinden itibar edilir. Çünkü hataen işlenen cinayetin hükmü maldır. Ona varislerin
hakkı tealluk eder. Dolayısıyla
ancak üçte birinden itibar edilir. Hidâye.
«Ama çıkmazsa yaralayanın âkilesi, diyetin
üçte ikisini öder.» Yani affedenin
diyetten başka malı
yoksa; fakat başka malı varsa,
malın tümünden hesabedilir . Eğer şarih yukarıdaki cümlenin yerine:
«Eğer çıkmazsa, mikdarı kadarınca
âkilesî öder» deseydi
daha açık olurdu.
Diyet ve mal toplanır,
affedilen diyet bu toplamın üçte birini geçmiyorsa af tamamdır. Geçiyorsa
üçte birle diyet arasındaki farkı
âkile öder. (Mütercim)
«Bunun manası ilh...» Yani affın
üçte bîrde muteber olmasının manası, affeden kişi ölüm
hastalığında olmayıp sıhhatli ise; yani sıhhatli hükmünde ise -Tatarhâniyye'de sıhhat; kişinin
yaralandıktan sonra girip çıkması, gidip gelmesi şeklinde izah edilmiştir- af malın üçte
birinde
değil, tamamından muteberdir. Bu
bazı âlimlerin görüşüdür. Tatarhâniyye'de:
«Müntekâ'da offın
üçte birden olduğu zrkredilmıştir.»
denilmektedir.
«Kasden el kesmedeki af, malın tamamından itibar edilir.»
Burada şöyle bir itiraz gelebilir: «Bu
durumda cinayetin hükmü kısastır o da
mal değildir. O halde affın, malın tümünden olduğunu
söylemeye lüzum yoktur.
Bu itîraza şu şekilde cevap verilmektedir: «Burada kısas afla düşmüştür. Ama affeden kişinîn diyet
üzerinde sulh yapma hakkı olunca,
sanki onun affında veresenîn hakkını
iptal olduğu düşüncesi
akta gelmektedir. Onun içîn müellif, malın tümünden demiştir. Çünkü kasıtlı kesmede esas ceza
kısastır. Varîslerin hakkı ise
sadece mala geçer.» Düşün.
«Başı yarmak da el kesme gibidir
ilh...» Daha önce geçtiği gibi, yaralama da aynıdır.
Yaralama ve
baş yarma affedilmiş ve sonra bunlar ölüme götürmüşlerse diyet icabeder.
Ebû Yûsuf ile Muhammed bu konuda da
farklı görüştedirler.
Onları bunlârdan meydana gelebilecek sonuçlarla birlikte affetmek, el kesmeyi ve onun
doğurduğu
sonuçları affetmek gibidir.
M E T İ N
Bir kadın bir adamın elini kasden -veya
hataen; eğer daha önceki meselede
olduğu ve Mülteka da
belîrtildiği gibi, kasden
kaydını koymasaydı daha iyi olacaktı- kesse ve eli kesilen adam eline (elin
karşılığı olan cezaya) mukabil
kadını kendisine nikâhlasa sonra
da ölse; eğer el kesmeden dolayı
ölmemişse kasden de kesmiş olsa
diyet mehirdir. Ebû Hânife'ye göre adama kadının mehri mislini
ödemesi, kadının da şayet kasden
kesmişse kendi malından diyet ödemesi icabeder. Eğer bunlar
eşitse karşılıklı olarak takas
vaki olur, eşit değilse fazla olanın farkı ödenir. Kadın erkeğin elini
hataen kesmişse diyet âkilesine
ait olur ve mehirle diyet takas
edilmez. Çünkü hatâda diyet âkilenin
borcudur. Kasdî kesmede ise diyet
kadına, mehir de kocaya aittir. Bunlar
takas edilirler.
Ben derim ki: Dürer sahibi şöyle
der: «Hatâda da takaslaşmanın
vâkî olması gerekir. Çünkü bunda
da diyet tercih edilen görüşe göre kadına
aittir, âkileye değil.» Ama bu mutlak değildir âkilesi
olmayan hakkındadır. Herhalde Dürer
sahibibunu yeri gelince söylemek düşüncesiyle burada
mutlak ifade etmiştir.
İ Z A H
«Bir kadın bir adamın elini kasden kesse
ilh...» Bu mesele önceki meselenin
bir uzantısıdır.
Tatarhâniyye'de de böyle
denilmiştir.
«Eğer el kesmeden dolayı
ölmemişse ilh...» şarih bu kaydı adamın hiç ölmemesi veya
başka bir
sebepten ölmesi hallerine şamil olması için koymuştur.
«Diyet mehirdir.» O da beşbin dirhemdir. Kifâye.
«Kasden de kesmiş olsa ilh...» İster sadece kesmenin karşılığındaki, isterse kesme ve onun
doğuracağı sonuçların karşılığındaki şeylere veya cinayetin tazminâtı mukabilinde evlenmiş olsun
farketmez. Çünkü adam iyi olunca, o cinayetin cezasının kısas
değil diyet olduğu açığa çıkmış olur.
Zira organlarda kadınla erkek arasında
kısas cari olmaz. Diyet de mehir olmaya
uygundur. Kifâye.
«Ebû Hanîfe'ye göre ilh...» Bunun esası
önceki meselede geçendir ki o da şudur: «Katli ve canın
telefîne götürdüğü zaman baş yarma veya
el kesmeyi affetmek, İmâm Ebû
Hanîfe'ye göre nefsi af
sayılmaz. Ebû Yûsuf ve
Muhammed'e göre nefsi af sayılır.
İtkânî onlara göre buradaki hüküm
aşağıda gelecek olan,
el kesme ve ondan meydana gelecek olan
şeyler karşılığında evlenme meselesindeki hüküm gibidir.
«Eğer kasden kesmişse ilh...»
«Kendi malından diyet ödemesi icabeder» sözünden dolayı kasden
kaydını koymuştur. Mehr-i mislin
olması ise mutlaktır. Çünkü eğer kasden kesmişse,
adam
organdakî kısas karşılığında evlenmiş olur. Bu da mal olmadığına göre mehir olamaz. O
halde
mehri misil icabeder.
«Erkekte kadın arasında organda kısas olmaz, onun üzerine
evlenme nasıl olur?» denîlemez.
Çünkü biz diyoruz ki : Kasden kesmede
esas ceza kısastır. Kısas, özre binaen
düşmüştür. Sonra,
kadının kendi malından dîyet
ödemesi icabeder. Çünkü her ne kadar evlenme organdaki kısası af
etmeyi kapsamına alıyorsa da, kesme
ölüme sirâyet edince; onun adam
öldürme olduğu ortaya
çıkar. Onu da af içine almaz. O zaman kasdi olduğu için
kadının kendi malından diyet vermesi
gerekîr. Eğer el kesme hataen olmuşsa evlenme, elin dîyeti karşılığında olur. Yara ölüme
götürünce
elin diyetinin olmadığı dolayısıyla
tayin edilen mehrin bulunmadığı ortaya çıkar. Bu durumda da
mehri misil gerekir. İbn Kemâl.
Bu gerekçenin sonucu adam
ölmediği zaman mehri mislin icabetmesidir.
Şarih ise mehrin diyet
olduğunu söylemiştir. Doğrusu şöyle
denilmesiydi: Çünkü sirayetle, bu kesmenin hükmünün
nefiste kısas olduğu ortaya
çıkar. O da ikisi arasında caridir. O zaman, mal olmayan
birşey mehir
olarak konuşulmuştur. Bunun
sonucu da mehr-i mislin icabetmesidir. (Mütercim).
«Eşit değilse fazla olanın farkı ödenir.» Yani eğer diyet fazla olursa kadın o fazlalığı vârislere, mehir
fazla olursa vârisler kadına
öderler. İbn Kemâl.
«Kadın erkeğin elini hataen kesmişse
diyet âkilesine ait olur.» Yani bu
durumda mehir de kadının
hakkıdır. Takas, alacakla
borcun aynı zimmette bulunması halinde söz
konusudur. İtkânî.
«Ama bu mutlok değildir.» Bu söz, Dürer Haşiyesi'nde Şurunbulâlî'ye
aittir. Şurunbulâli'nin
sözünün özeti şudur: «Hataen
olan cinayette diyetin bizzat katile ait oluşu, onun âkilesinin
olmaması durumundadır. Bu
durumda diyet, mutlak manada katile
ait değildir. Dürer sahibînin
maksadı da budur. Ama o, âkilesi
olmaması kaydını, yeri gelince söylemeyi düşünerek
burada
zikretmemîştir.»
Ben derim ki: Bu îzah isabetli değildir. Aksine Dürer sahibinin maksadı, diyetin mutlak olarak katîle
ait oluşudur. Kifâye'deki ifade bunu açıklamaktadır. Çünkü o: «Sahih olan diyetin önce âkileye
gerekli olup sonradan onu
katilin yüklendiğidir. Böyle olunca: Asıl
vazife katile aittir denemez.
Buna itîbar edilirse, takasın caiz olması gerekir. Çünkü biz:
«Diyet bazılarına göre başlangıçta
âkileye aittir, bazılarına göre
ise âkile havâle yoluyla katilden yüklenir. Havâle muhîlin zimmetinîn
berâtını gerektirir, dolayısıyla takas
olmaz.» diyoruz.
M E T İ N
Bir adam (elini kesen) bir kadınla, elin diyeti veya el kesmenin
doğuracağı sonuç ya da cinayet
karşılığında evlense sonra da ölse;
eğer kadın kasden kesmişse mehr-i misil alır ve hiçbir şey
ödemez. Çünkü adam alacağı şeyîn
düşmesine razı olmuştur. Ama eğer
hataen kesmişse kadının
mehri misil âkileden kalkar, katanı
da onlara vasiyyet olur. Şayet mehr-i
misil diyetin üçte birinden
çıkarsa âkileden o kadarı düşülür, çıkmazsa sadece üçte biri düşülür.
İ Z A H
«Kadın mehr-i mlsil alır.» Çünkü
bu, kısas karşılığında evlenmektir. Daha önce
de belirttiğimiz gibi,
kasden işlenen cînayette asıl
ceza kısastır. Kısas mal değildir.
Dolayısıyla bu durumda, içki ve
domuz karşılığında evlenmede
olduğu gibi mehr-i misil icabeder.
«Çünkü adam alacağı şeyin
düşmesine razı olmuştur.» Zira o kısası mehir
sayınca mehir
cihetinden onun düşmesine razı
olmuştur. Dolayısıyla asıl da düşer. İbn
Kemâl.
«Eğer hataen kesmişse kadının mehr-i misli âkileden kalkar.» Çünkü ele, kesilmeden doğacak
sonuçlara ve cinayete karşılık
evlenmek, bunların gereği karşılığında evlenmektir. Bunların gereği
de burada diyettir. Diyet mehir
olmaya elverişlidir. O halde diyetin mehir olarak konuşulması
sahihtir. Ancak mehr-i mislinin mikdarı
malını tümünden muteber olur. Zira
bunda mehri azaltma
yoktur. Hastaya evlenme konusunda
hacr konulamaz. Çünkü evlenme asli
ihtiyaçlardandır. Mehr-i
mîsil mikdarı malın tamamından, mehr-i misilden daha fazla olanı
ise üçte birinden geçerlidir.
Çünkü o teberrûdur. Diyet kadının âkilesine icabeder. O da mehir
olur. Eğer mehr-i misil diyet kadar
veya ondan daha fazla ise;
diyetin tümü âkileden düşer. Kadın onlardan
hiçbir şey isteyemez.
Çünkü âkîle diyeti, onun cinayeti sebebiyle
yüklenmişlerdir. Bu, kadının mülkü
olunca, daha önce
söylediğimiz sebepten dolayı âkileden mehri misil kadarı
düşer. Bundan fazlası için ise bakılır;
eğer
bu malın üçte birinden çıkarsa üçte biri kadarı âkileden düşer.
Fazlalığı da maktûlün velisine
öderler. Çünkü vasiyyet ancak terikenin
üçte birinde geçerlidir. Zeylaî.
Ben derim ki: Onun âkile için vasiyyet
oluş yönü şudur: Maktûl diyeti mehre
karşılık olarak
düşürmüştür. Hatâda diyet âkileyedir. Böyle
olunca mehirden fazla olan kısmı da teberruen
onlardan düşürmüş olur. Anla.
M E T İ N
Bir kimsenin eli kesilse ve kısâs yapılsa; sonra do eli kesilen bu kesikten dolayı
kısâs yapılandan
önce ölse bu şahıs da öldürülür.
Çünkü adamın ölümü elindeki kesiğin
sirayeti sebebiyle olmuştur.
Ebû Yûsuf'tan bir rivâyete
göre, ölümden dolayı kısâs
yoktur. Zira o elinden dolayı kısâs yapınca,
onun arkasından gelecek olan şeyleri îbrâ etmiştir. İbn Kemâl'in bu konuda Ebû Hanife ve
Muhammed'in görüşlerinde
tenkide tabi yönler bulması Ebû Yûsuf'un görüşünü takvîye etmektedir.
Musannıf der ki: «Eğer kısâsen eli
kesilen kişi ölecek olursa, onun diyeti kısâs yaptıranın
âkilesinedir.» İ. Ebû Yûsuf ile İ. Muhammed ise bu görüşte değildirler.
Ben derim ki: Bu hüküm; eli kesilen kişinin;
kısası, hakimin hükmü olmadan
bizzat kendisinin
tatbik etmesi durumundadır.
Hakimin, kan alıcının, sünnetçinin ve baytarın fiilleri ise,
sonunda bir
zararın gelmemesi şart» ile kayıtlı değildir. Nitekim ücretli işçi de böyledir. Meselenin tamamı
Dürer'dedir.
Bu konuda esas prensip şudur: Yapılması vacib olan bir şey,
sonunda bir zarar gelmemesi şartıyla
kayıt değildîr; Mübah olan bir şey ise, yapılınca bir zarar vermemesi şartı ile
kayıtlıdır. Babanın,
annenin veya vasinin terbiye maksadıyla çocuğu dövmeleri bu türden; babanın vasinin ve babanın
izni ile öğretmenin öğretmek maksadı
ile dövmeleri de birinci türdendir. Bu dövmelerden dolayı
çocuk ölürse, öğretme kasdıyle
olanda dünyevi bir mesuliyet yoktur. Çünkü öğretmek vacibtir.
Terbiye maksadı ile dövmekte ise sorumluluk vardır. Çünkü o mübahtır. Bu söylenilenler mutad
olan dövmededir. Aşırı olanı ise her halükarda sorumluluğu gerektirir.
Tamamı Eşbâh'tadır.
İ Z A H
«Zira onun ölümü elindeki kesiğin sirayeti sebebiyle olmuştur.» Eldeki
kısasın uygulanması
candaki kısası düşürmez. Nitekim canda kısas hakkı olan kişi katilin
elini keserse onun hakkı
düşmez.
«Zira o elinden dolayı kısâs
yapınca ilh...» Bu iddianın cevabı şöyledir: Eli kesilen kişi, caninin
elinin kesilmesini, hakkının o olduğunu zannederek istemiştir. Yara ilerleyip de ölüme götürünce
onun hakkının canda kısas olduğu meydana
çıkmıştır. Dolayısıyla adam bilmeden candaki kısastan
ibrâ etmiş olmaz. Hîdaye'de de böyledir.
İbni Kemâl bu görüşü şu şekilde tenkide tabi
tutmuştur:
Alimler, daha önce geçen
meselede - bir kimse birinin elini kesse ve eli kesilen
affetse sonrada
ölse- kısasın düşmesini şüphe doğuracağı için affın kısasın
düşmesi için kâfi olacağını söyleyerek
gerekçelendirmişlerdir. Adamın
bilmeden kısastan ibrâ etmîş olacağı cihetine hiç iltifat
etmeden
diyeti gerekli görmüşlerdir.
Rahmetî, İbn Kemâl'in bu
endişesine şöyle cevap vermektedir: «Bu iki
mesele arasında fark vardır.
Çünkü el kesmeyi affeden kîşinin, affa meyyal olduğu
görülmektedir. Bu mesele ise şöyle değildir.
Çünkü burada hak sahibi, kendisi için gerekli görünen şeyi yaptırmıştır.
Onda bir af şekli
bulunmamıştır.»
«Ebû Yûsuf'un görüşünü takviye
etmektedir.» O metin ve şerhlerde ifade edilen hükümlere muârız
olamaz. T. Üstelik sen buna
verilen cevabı gördün.
«Onun diyeti kısâs yaptıranın âkilesinedir.» Çünkü hakkı eli kesmekti o ise öldürdü. İtkanî der ki:
«Ama diyet âkileyedir. Çünkü bu hatâ manasınadır. Zira adam, caniyi öldürmeyi değil, eli kesmek
suretiyle hakkını almak
istemiştir.»
«İ. Ebû Yûsuf ile İ. Muhammed
ise bu görüşte değildirler.» Onlara göre, kesenin hiçbir
sorumluluğu
yoktur. Çünkü o. hakkını almıştır;
o da kesmektir. Kısâs kapısını
kapatacağı için, el kesmeyi
sonunda hiçbir zarar vermemesi
şartıyla kayıtlamak mümkün değildir. Çünkü eli
kestikten sonra
bunun ölüme sebebiyet vermesini
engellemek onun elinde değildir. İbn Kemâl.
«Hâkimin hükmü olmadan ilh...» Bu ifadenin zâhirinden anlaşıldığına göre, eğer hakim hüküm
verdikten sonra bizzat kendisi
keserse zamin olmaz. Düşün.
«Hâkimin ilh...» Yâni hakim hırsızın elini keser ve hırsız ölürse,
hiçbir sorumluluğu olmaz. Ebû
Yûsuf ve Muhammed bu meseleyi görüşlerine şahit tutmuşlardır. Şarih, hadleri uygulamanın
hâkime vacip olduğunu söyleyerek
iki mesele arasındaki farka dikkat çekmîştir.
Kan alıcı ve
benzerlerînîn yaptıkları da akitle
vacip olmuştur. Dolayısıyla sonunda
zarar görmemesi şartıyla
kayıtlı olmaz. Bizim meselemizde
ise veli muhayyerdir, hatta affetmesi menduptur. Dolayısıyla
zikredilen prensipten dolayı
onun fiili başka zarar vermemesi kaydı
ile kayıtlıdır.
«Mübah olan bir şey, sonunda zarar vermemesi şartı ile
kayıtlıdır.»
Bundan şu mesele müstesnadır: Bir adam hanımına cinsi temasta bulunsa
ve bu kadının ferci
yırtılsa veya kadın ölse, cinsî temasta mübah
olduğu halde kocaya sorumluluk yüklenemez. Çünkü
cinsi temasın karşılığı olan mehiri kadın almıştır. Artık başka bir şey yani başka bir sorumluluk
gerekmez. Eşbâh. T.
«Yırtılsa» diye terceme ettiğimiz «ifza»
kelimesi, ön ve arkanın arasının yırtılıp tek bir yol haline
gelmesidir. (Mütercim.)
Konunun tamamı ileride gelecektir.
«Bu türden ilh...» Yani mübah
fiillerdendir. Bu İmâm Ebû Hanife'nin
görüşüne göredir. Tamamı
yakında gelecektir.
«Birinci türdendir.» Yani vacib
olan fiilerdendir. Şarih Tâzîr Bahsinde
şöyle demektedir:
«Kınye'de;
adamın Kur'ân, edep ve ilim
öğrenmesi için oğlunu zorlama yetkisi
vardır. Çünkü bu ebeveyn
üzerine farzdır. Bir kimsenin,
oğluna karşı yapabileceklerini yetime de yapabilir, denilmektedir.»
Yine Kınye sahibi; terbiyenin aksine, öğretme konusunda annenin de baba gibi olduğunu ifade
etmiştir. Nitekim ilerde gelecektir.
«Babanın izniyle ilh...» Veya vasnin izniyle, Ama onların izni olmadan
döverse, ilerîde geleceği
üzere zamin olur.
«Bu söylenenle mutad olan dövmededir.» Yani sayı, keyfiyet
ve vurulan yer itibariyle mutad olan
dövmedir. Fakat yüze veya tenâsül uzvuna vursa tazminat gerekir. Bunda ihtilâf yoktur. Bir tek
kamçı bile olsa durum aynıdır.
Çünkü o itlâftır. Tethteu'l-Kûbrâ'dan naklen
Ebussuûd, T.
M E T İ N
Eğer maktûlün velisi katilin
elini keser sonra da öldürme suçunu affederse; kesen,
elin dîyetini
öder. Çünkü o hakkı olmayan bir
şeyi almıştır. (Hakkı olmayan cezayı uygulamıştır) Fakat şüphe
olduğu için kısas uygulanmaz. Ebu Yûsuf ile Muhammed'e göre ise ona birşey lâzım gelmez.
Babası veya vasisi terbiye
etmek için dövdüğünden dolayı çocuk
ölürse, onun sorumluluğu
(zâminiyeti) baba ve vasiyedir. Çünkü terbiye; azarlama ve dövme
ile olur. Ebû Yûsuf ve
Muhammed'e göre; eğer dövme
mutâd olan bir şeklide ise kendileri için sorumluluk (zâminiyet)
yoktur. Mutâd olmayan bir tarzda
dövmüşlerse ittifakla sorumludurlar.
Öğretmen babasının izni
olmadan çocuğu veya efendisinin
izni olmadan köleyi döverse zâminiyet ittifakla öğretmenedir.
Ama izinleri ile döverse öğretmenin zâminîyeti yoktur. Bunda icmâ' vardır. Bu: «Ebû Hanîfe'nin iki
öğrencisinin görüşlerine dönmüş
olduğunu gösterir» denilmektedir.
Terbiye etmek için hanımını döven koca da sorumludur, Çünkü kadının terbiyesi veliye aittir.
Musannıf bunu Aynî'nin Mecma' Şerhi'ne nisbet etmiştir.
Ben derim ki: O, Eşbâh ve diğer kitaplarda
da önceden söylediğimiz gibidir. Müctebâ'nın
Diyetler
Bahsi'nde de şöyledir denilmektedir: «Tafsilât ve
ihtilâf bakımından koca ve vasî, baba
gibidir.
Onlara diyet ve keffâret icabeder. İmamın iki öğrencesinin
görüşüne döndüğü söylenilmiştir.»
Meselenin tamamı oradadır.
İ Z A H
«Babası veya vasisi dövdüğünden
dolayı ilh...» Musannıf, baba ve vasi kaydını özellikle koymuştur.
Çünkü terbîye için anne döverse ittifakla sorumludur. «Terbiye
için» kaydını da özellikle
koymuştur.
Çünkü onlar öğretmek için
döverlerse yine ittifakla sorumlu olmazlar.
Gurerü'l-Efkâr.
«Ama izinleri ile döverse ilh...» Yani baba ve efendinin izni ile döverse, vasî de
aynıdır. Bundan
anlaşıldığına göre; eğer baba veya
kölenin efendisi bizzat döverlerse
ittifakla sorumlu tutulmazlar.
Biz bunu az önce belirtmiştik.
Fakat Hâniyye'de şu ifade
vardır: «Bir adam Kur'an öğretmek için
küçük çocuğunu döverse ve çocuk ölse
İmâm Ebû Hanîfe'ye göre baba diyeti öder ve ona varis
olamaz. Ebû Yûsuf'a göre ise
varis olur ve diyette ödemez. Eğer öğretmen babasının izni ile
döverse zâmin olmaz.»
Velvâliciyye'de de şöyle
denilmektedir: «Bir adam oğlunu veya vasi yetimi terbiye için dövseler ve
çocuk ölse İmâm Azam'a göre baba -veya vasî- zamin
olur. Eğer çocuğu baba veya vasînin izni
olmadan öğretmen döverse o da zamin
olur. Eğer izinle döverse zâmin olmaz.
Çünkü baba ve vasî
çocuğu, ona zarar vermemek şartı
ile terbiyeye yetkilidirler. Çünkü onlar çocuğun nefsinde
tasarrufta bulunabilirler. Eğer
çocuk için hayırlı ise malında da tasarruf edebilirler. öğretmen de
çocuğu onların izni ile terbiye
eder. İzin ise kayıtlı değil, mutlaktır.»
«Bu Ebû Hanîfe'nin iki
öğrencisinin görüşlerine denilmektedir.» Yani İmam Azam'ın: «Babanın izni
olmadan dövdüğünde muallime sorumluluk
olmadığı» görüşü kast ediliyor.
Aslında ihtilâf terbiye
için dövmektedir. Buradaki söz
ise öğretmek için dövmek hakkındadır. Öğretmek vâcibtir ve zarar
vermeme şartı ile kayıtlı değildir. Bu konuda ihtilâf yoktur.
T.
Ben derim ki: Şeref el-Ğazzî Haşiyesi'nde Suğrâ'dan naklen Ebû Süleyman şöyle demektedir:
«Adam, öğretmek veya terbiye etmek için oğlunu döver o da ölürse, Ebû Hanife'ye göre zamin olur;
Ebû Yûsuf'a göre zamin olmaz.»
Az önce Hânîye'den de bunun
benzerini nakletmiştik. Buna göre Ebû Hanife'nin
görüşünden
döndüğü açığa çıkmaktadır. O halde.
Velvâliciyye'den naklettiğimiz farka ihtiyaç yoktur.
Kîtâbu'l-İcâre'de musannıfın: «Gâyetü'l-Beyân'dan naklen, hayvanı dövmesi ve
durdurması ile
zamin olur» sözünün yanında, daha sahih olanın Ebû Hânîfe'nin iki
öğrencisinin görüşüne döndüğü
geçmişti. Bunu Bîrî de Kifayetül'-Mûcîb'den nakletmiştir. Düşün.
«Çünkü kadının terbiyesi veliye
aittir.» Bu gerekçe açık değildir. Çünkü bunun manası, dövmekle
velinin zamin olmamasıdır.
Halbuki önce de geçtiği gibi; baba terbiye için oğlunu döverse zâmin
olur. En doğrusu Bîrî'nin şu
sözüdür: «Çünkü o, hakimin cezalandırmasının aksine, kendi menfaati
içindir. Hakimin cezası ise dövülenin yararınadır.» Tazir
bahsinde, «tazir için kocanın karısını
dövme hakkının olduğu haller» geçmişti.
«Ben derim ki o ilh...»Yani
metindekî, Eşbâh ve başka kitaplarda mutlak olarak
zikredilmiştir.
«Önceden söylediğimiz gibidir.» sözünün:
«Tamamı Eşbâh'tadır.» sözünün zımnındadır. Çünkü onu
açıkça söylemedi. Maksat; Onun Eşbâh
ve başka kitaplarda metinde zikredildiği gibi her hangi
bir
ihtilâfa işaret edilmeden mezkûr olmuştur. Çünkü metnin ibaresi, ittifakla kocanın zâmin olduğunu
ifade ediyor. İbn Melek ve başkaları
bunu açıkça söylemişlerdîr. Buna
göre; «Müctebâ'nın diyetler
bahsinde...» sözü sanki ona bir istidrâk gibidir. Anla.
«Tamamı oradadır.» Müctebâ'da şöyle
denilmektedir: «Adam küçük oğlunu
terbiye için dövse; eğer
terbiye için vurulmayacak yere vurursa veya terbiye için vurulandan daha fazla vurursa ve çocuk
ölürse; kendisine diyet ve keffâret icabeder. Ama terbiye
için vurulan yere vurur ve onun için
vurulduğu kadar vurursa Ebû Hanife'ye
göre hüküm yine aynıdır. Ebû Yûsuf ve
Muhammed'e göre
ise bu durumda babaya bir şey lâzım gelmez. Ebû Hanife'nin Ebû Yûsuf ile Muhammed'in görüşüne
döndüğü de söylenmektedir. Bu
tafsilât ve ihtilâf vasinin yetimi, kocanın karısını terbiye için
dövmesinde de geçerlidir. Aynı
şekilde öğretmen, babanın veya vasinin izni ile Kur'ân veya başka
bir şey öğretmek için mûtad şekilde
çocuğu döverse ne o, ne veli ne de
vasi zamin olmaz. Bunda
icmâ' vardır. Ebû Hanîfe,
babanın izni ile dövmesi durumunda
babaya diyet
ve keffâreti gerekli
görürken, öğretmene buna gerekli
görmedi. Bu baba konusunda Ebû Hanife'nin Ebû Yûsuf ile
Muhammed'in görüşüne dönüşü olarak
değerlendirmektedir. Eğer öğretmen babanın izni olmadan
döver ve çocuk ölürse, öğretmen zamin olur. Anne çocuğunu
terbiye için dövse İmâm Âzam'a göre
onun sorumlu olacağında şüphe
yoktur. Öğrencilerinin görüşünde ise
ulemâ ihtilâf halindedir.»
Minah.
M E T İ N
FER'Î MESELELER :
Bir adam bir kadını dövse ve
ferci yırtılsa;eğer idrârını tutabilirse adamın üçte bir diyet ödemesi
gerekir. İdrârınıtutamayacak
olursa tam diyet icabeder.
Birisi bir bâkireyle temas kursa
ve ferci yırtılsa; eğer kızın rızâsı
ile olursa her ikisine de had
uygulanır ve adama malî sorumluluk gerekmez. Ama zorla tecâvüz etmişse adama had ve yırtığın
diyeti
icabeder. Ukr icabetmez. Hâvî' el-Kudsî.
Ukr: Şübhe ile temas edilen kadının mehri. (Mütercim).
Kan alıcı birisinin gözünden et
kesse ve adam kör olsa eğer haccam
mâhir değilse yarım diyet
öder. Eşbâh.
Kınye'de şöyle bir mesele vardır: Necmuddin Muhammed'e şu soru soruldu: Küçük bir kız çocuğu
damdan düşse ve başı açılsa; doktorların çoğu: «Eğer onun başını yararsanız ölür» deseler, fakat
birisi: «Eğer bugün başı
yarmazsanız hemen ölür, ben onu yarıp
(ameliyat edip) çocuğu
iyileştireceğim» dese
ve başı yarsa ama bir veya
iki gün sonra çocuk ölse doktor zâmin olur mu?
Muhammed uzun süre düşündü sonra:
«Şayet amelîyat velînin izni ile yapılmışsa ve baş mutad
vechile aşırı gidilmeden yarılmışsa;
hayır, zamin olmaz» dedi.
Peki; doktor: «Ölürse ben zaminim demişse zamin olur mu?»
denildi, buna da: «Hayır» cevabını
verdi.
Ben derim ki: Müftabih olan
görüşe göre, kişinin emin olan (zamin olmayan)a koştuğu şart, bâtıl
olduğu için Necmuddin doktorun tazminat
şartına itibar etmedi.
İ Z A H
«Bir adam, bir kadını dövse ve
ferci yırtılsa» Yani idrar ve hayız
yollarının arasını ya da hayız ve
dışkı yollarının arasını yırtsa da onlar tek yol haline gelse. İleride geleceği üzere cinsel ilişki de
dövmek gibidir. Buradaki kadından
maksat, yabancı olan kadındır. Ama kendi hanımı ile cinsel
ilişki kursa ve kadının fercî yırtılsa
idrarını tutamaz da olsa, Ebû Hanife ve Muhammed'e göre
adama bir sorumluluk yüklenmez.
Ebû Yûsuf'a göre ise bu hükümde
kişinin kendi hanımı da
yabancı gibidir. İbn Vehbân; «Ulemanın içlerinde
idrarını tutamama da bulunan on şeyde
tam
diyetin gerektiğini» söylediklerini nazarı itibara alarak; Ebû Yûsuf'un
görüşüne itimad etmiştir.
Şurunbulalî ise, İmâm
Muhammed'in; «Burada hiç bir şey gerekmez» şeklindeki açık sözünden
dolayı yukarıdaki hükmün başka
meselede olduğunu söyleyerek İbn Vehbân'a itiraz etmiştir.
Çünkü
adam kendisinin hakkı olan ve Şeriat tarafından izin verilen bir şey
yapmıştır.
Şurunbulâli, Ebû Hanife ile
Muhammed'in görüşünü; hanımın: Yetişkin, kendi iradesi ile temas
kurmuş, cinsi temasa
dayanabilecek durumda ve ölmemiş olmasıyla kayıtlamıştır. Ama
eğer kadın
küçükse veya zorla temas edilmişse
ya da temasa dayanamayacak bîrisi ise ölmesi
ve fercîn
yırtılması ile ittifakla diyet icabeder. Şurumbulâlî bu konuda sözü hayli uzatmıştır, oraya
müracaat
et.
«Üçte bir diyet gerekir ilh...»
Çünkü o içe doğru giden bir yaradır. T.
«İdrarını tutamazsa tam diyet
gerekir.» Yani kadının tam diyeti gerekir. Çünkü bir menfaat tümüyle
yok olmuştur.
«İkisine de had uygulanır ve adama,
ferci yırtıldığı için mali sorumluluk
gerekmez.» Çünkü kız cinsi
temasa kendisi razı olmuştur. Had vacîp olduğu için de mehir gerekmez. Eğer adam şüphe iddia
ederse hadde yırtılmadan dolayı bir sorumluluk da yoktur
ama yara diyetî icabeder.
«Adama had gerekir ilh...» Kadına zorla tecavüz
edildiği için ona had uygulanmaz.
«Yırtığın diyeti icabeder» Yâni eğer idrârını tutabiliyorsa üçte bir diyet,
tutamazsa tam diyet
icabeder. Musannıf: «Ukr icabetmez» dedi. Çünkü had ile o bir arada
bulunmaz. Tamamı
Tahtâvî'dedîr.
EK:
Bir adam bir cariyeyle
zinâ etse ve bununla ölümüne sebep olsa,
kendisine zinâ dolayısıyla had,
öldürdüğü için de cariyenin kıymetini ödemesi icabeder. Ama
eğer (zina eder) ve gözünü çıkarırsa
adam cariyenin kıymetini öder ve
artık had düşer. Çünkü o kör bedene sahip olduğu için şüphe
meydana getirir. Fercin yırtılması konusundaki tafsilâtı Şârih Hadler bahsinin Zinâya Şahitlik
bölümünün baş tarafında da böylece zikretti.
«Kan alıcı yarım diyet öder ilh...» Yani gözün
diyetinin yarısını öder. Ebussuûd. Çünkü o izinli
olduğu bir fiil ile olmuştur. T.
Ben derirn ki: Bana, bundan maksadın gözün diyeti olan can diyetinin yarısı
olduğu gibi geliyor.
Sonra Rahmetî'nin de böyle tefsir ettiğini gördüm. Kasâme Bahsinin baş tarafında
gelecek olan
Sünnet meselesi de buna delâlet ediyor. O mesele şöyle: Bir kimse (sünnetçiye) bir çocuğu sünnet
etmesini emretse sünnetci de haşefe (sünnet yeri) yi kesse,
ona tam olarak haşefenin diyetini
ödemesi gerekir ki o da canın diyetidir. Düşün.
«Muhammed'e soruldu.» Kınye'deki ibarede
Muhammed sözü yoktur.
«Sonra eğer izinle yararsa ...
hayır, dedi.» Bu az önce geçen göz meselesine
zıt düşmez. Çünkü
doktor kendisine emredileni aşmamıştır. Ama eğer izinsiz olarak yararsa zahîre göre kısâs edilmesi
gerekir. Araştırılsın. T.
«Ben derim ki ilh...» Bu sözü söyleyen,
Minah'ta musannıftır. Remli buna şu sözleri
ile itîraz
etmiştîr: «Bu fakîhlerin ıstılahından uzaktır. Çünkü ele geçirilmesi mümkün olan mal olduğu
için
ona emanet ismi verilmez.»
Remlî bu sözünü, gerekçenin kendisine
kefil olunan malda olduğu gibi kendisine güç yetmeyen
şey
oluşu ile kuvvetlendirmek istemiştir.
Allah en iyi bilendîr.
ÖLDÜRMEYE ŞAHİTLİK VE ÖLDÜRME HALİNİN NAZARI İTİBARA ALINMASI
M E T İ N
Kısâs vereseye daha başlangıçta
hilâfet yoluyla yani ölenin mülkü
(kendilerine) geçmeden sabit
olur. Çünkü kısâsın meşru oluşu
gönülleri rahatlatma ve intikam alma içindir. Ölü de buna ehil
değildir.
«Biz ölünün velisine bir yetki kıldık» (İsrâ. 33) âyeti kerimesi de
bu konuda nastır. Ebû Yûsuf ve
Muhammed ise, kısâsın mala dönüşmesi durumunda olduğu gibi onun vârislere verâset yoluyla
geçtiğini söylemektedirler. Bu ihtilâfın
faydası müellifin şu sözleri ile
ifadelendirdiğî yerde kendisini
gösterir: «Kısas uygulamada,
vârislerden birisi ötekilerin yerine
hasım olamaz.» Ebû Yûsuf ve
Muhammed'e göre îse olabilir. Bu
konuda asıl şudur; Vârislerin
verâset yoluyla sahip oldukları her
şeyde, birisi diğerlerinin yerine hasım olabilir ve davalarda hepsi yerine kaim olur. Varislerin,
verâset yolunun dışındaki bir şekille sahip
oldukları şeylerde ise, birisi diğerlerinin
yerîne hasım
olamazlar.
Musannıf yukarıdaki aslı şu sözlerle dallandırmıştır: Bir
kimse kardeşi yokken babasının
teammüden öldürüldüğünü delille
isbat etse ve kısâs istese, diğer kardeş gelinceye kadar ittifakla
kısâs uygulanmaz ama katil
hapsedilir. Çünkü o itham altındadır.
Olmayan kardeş gelince, hazır
olanları katili öldürebilmeleri için delili tekrar getirir. Ebû
Yûsuf ve Muhammed'e göre delilin
tekrarlanmasına gerek yoktur.
İ Z A H
Bu Bâb öldürmenîn durumu hakkında
vaki olan şâhitlik ve öldürme haline
yani öldürme sebebini
meydana getiren hale itibar hakkındadır. Çünkü muteber olan
okun ulaşması değil, atılma halidir.
Nitekim ileride gelecektir.
Öldürme gerçekleştikten sonra inkâr edilebilir. Onun için kısâs
hakkı olan kişi öldürmeyi beyyine
ile isbâta ihtiyaç hisseder.
Bir şeyin hali onun sıfatıdır, ona tabidir.
Musânnıf öldürme halinî
hükmünden sonra zikretmiştir.
Tahtâvî şöyle der: «Bilmiş ol ki hataen öldürmede ve kısası
gerektirmeyen öldürmelerde erkeklerle
birlikte kadınların da şahitlikleri kabul edilir. Şahitlik
üzerine şahitlik ve hakîmden hakime mektup
da böyledir. (Yani kısâsı gerektirmeyen öldürmelerde bunlar da kabul edilir.) Çünkü bunların hükmü
maldır. Adil Birisi, bir kimsenin aleyhîne katillikle şâhitlik etse, zanlı hapsedilir. iddia sahibi ikinci
bir şahit getirse katillikle hükmedilir. Getiremezse, serbest bırakılır. Aynı şekilde, durumları belli
olmayan iki kişi birisinin
teammüden öldürdüğüne şahitlikte
bulunsalar, şahitlerin âdil oldukları
açığa çıkıncaya kadar zanlı hapsedilir. Çünkü o itham altındadır. Zahir olana göre hataen
öldürmeye şahitlikte de durum aynıdır.»
Şahitlik üzerine şahitlik: Olaya tanık olan şahidin bir özür sebebiyle mahkemeye gidememesi
durumunda, bildiğini iki kişiye
anlatması ve bunu hakimin huzurunda nakletmeleri
için
göndermesidir. İlgili bölümde
tafsilât vardır. (Mütercim)
«Kısâs vereseye daha başlangıçta
sabit olur ilh...» Hâniyye'de: «Allah'ın takdir ettiği şekilde mirasta
hakkı olanların kısasa da hakları
vardır. Karı koca da buna dahildir.» denilmektedir.
«Ölenin mülkü geçmeden ilh...» Şârih bununla buradaki hilâfetten maksadın,
verasetin mukabili
olan hilâfet (başkasının yerine
geçmek) olduğuna işaret etmiştir.
Yoksa, âlimlerin açıkça belirttikleri
gibi verasette bir hilâfettir. Ama bu ölenin
mülkünün geçmesini gerektirir. Sebep kendisi için
mün'akid olduğundan dolayı ölen (muris)in affı reddedilmez.
Bunun için İtkânî şöyle demiştîr: «Kısâs
İmâm Ebû Hanîfe'ye göre daha başlangıç
itibariyle
vârislerin hakkıdır. Zira o,
gönlün ferahlaması ve intikam için meşrû kılınmıştır. Çünkü ölü bununla
faydalanamaz. Ölünün hakkı, kısâsın canın karşılığı olması yönündendir. Bundan dolayı kısâs
mala
dönüştüğü zaman, ondan ölünün borçları
ödenir, vasiyyetleri yerine
getirilir.» Meselenin tamamı
İtkânî'dedir.
Bununla bilinmiş oldu ki,
aşağıda gelecek olan fer'î meseleler ve hilâfetin tefsiri
birinci haysiyete
itibarla zikredilenledir. Ölenin affının sahih olması da ikinci
haysiyete itibarladır. Tûrî'nin tahkikine
göre İmâmı Azam haddi düşürme çaresi
olarak her îki haysiyeti de gözetmiştir.
«...Âyeti bu konuda nasstır.»
Âyeti Kerime'deki «veli» kelimesinin başındaki «lâm» harfi,
temlîk
içindir. Allah Teâlâ Hz.'leri öldürmeden
sonraki kısâs yetkisini veliye vermîştir. Yetki, bazen hak
daha başlangıçta veli için sabit
olduğundan dolayı olabilir, bazen de
kendisine muris (ölen) den
intikâl edebilir. Buna göre âyet
konu için açık bir nass değildir. T.
«Kısasın mala dönüşmesi durumunda olduğu gibi.» Yani sulh veya vârislerden birisinin katili
affetmesi gibi bir sebeple kısâsın diyete dönüşmesi.
«Birisi ötekilerin yerine hasım
olabilir.» Çünkü hakkın tamamı başkası
için sabit olmuştur, o da
ölüdür. Daha sonra zikredilenin
hilâfına geride kalanlar için
de sabit olur. Zira o, başkasının hakkı
olarak değil kendi hakkı olarak sabit
olur.
«Kısas uygulanmaz.» Yâni katili öldüremez.
Bunda işaret edildiğine göre; hazır olan kardeşin
beyyinesi kabul edilir. Ancak burada olmayan kardeş
hazır olmadıkça kısâsa hükmedilmez.
Bunda
icmâ vardır. Çünkü hükümden maksat,
uygulamadır. Hazır olan da icmaen o
hükmü uygulayamaz.
Kifâye'de de böyle
denilmektedir;
M E T İ N
Hataen öldürmede ve alacak
davasında (hazır olan kardeşin gaib olan geldiğinde önce gösterdiği)
delili tekrarlamasına ittifakla ihtiyaç yoktur.
Eğer katil, hazır olmayan
kardeşin kendisini affettiğine dair delil gösterse, hazır olan kardeş hasım
olarak davasına devam eder.
Çünkü bu durumda kısâs mala dönüşür ve
kısâs düşer.
Bir odam iki kişinin ortak olan bir kölesinî teammüden veya hataen
öldürse ve efendilerden birisi
hazır olmasa, bu da önceki meseledeki
tafsilâta tabidir.
Kısasa yetkili olan iki kardeş,
üçüncü kardeşlerinin katili affettiğini
haber verseler bu, onların
zanları ile amel edilerek kendilerinden
kısası of sayılır. Bu, dört yönlü bir meseledir:
I - Katil ve üçüncü kardeş
haberi doğrularlarsa, tasdiki ile amel
edilerek, kendisi lehine hiçbir şeyle
hükmedilmez. Diğer iki kardeşin ise üçte iki diyet haklan vardır.
II - Katil ve üçüncü kardeş af
haberini yalanlarlarsa haber verenler
birşey alamazlar, üçüncü
kardeşin üçte bir diyet hakkı
vardır.
III - Haber verenleri sadece katil doğrularsa, kardeşlerden her biri
üçte bir diyet alır.
IV - Eğer haber verenleri sadece üçüncü kardeş tasdik ederse kendisi için üçte bir diyet vardır.
Çünkü onun ikrârı katilin
kendisini yalanlaması ile reddedilmiştir. O halde üçte bir diyet alır. Ancak
bu, îstihsânen haberî verenlere
sarfedilir. Bu esahtır. Zehlaî.
Çünkü o, katilin kendisi için ikrar ettiği şeyde haber veren kardeşler için ikrârda bulunmuş sayılır.
İ Z A H
«Hataen öldürmede ilh...» Yani
bir başkasının hataen babasını öldürmesi konusunda ve babasının
başkasından olan alacağında, hazır olan kardeş katle veya borca beyyine ikame ederse, gaib olanın
geldiğinde o beyyineyi tekrarlaması
icabetmez. Çünkü mal vârisleri için hepsine göre miras olarak
sabit olur. Bu sözde, hem hazır,
hem de gâib olanların hâkiminin tek olduğuna îmâ vardır. Eğer
hazır olan kardeş maldaki kendi hissesi kadarını isabet etse veya
hakimler değişik olsa delili tekrar
gösterir. Bu hüküm borca
mahsustur. Çünkü taşınmaz mal için delilin tekrarı; - her ne kadar
İmâdiye'de belirtildiğine göre tekrarlanmasa
da - ihtilâflıdır. Kuhistânî.
«Hazır olan kardeş hasım olarak davasına devam eder.» Çünkü katil, hazır olanın aleyhine bir hak
iddia etmektedir. O da, onun kısâs
hakkının düşüp, mala dönüştüğüdür. Katil bunu, ancak gaibin
affettiğini isbat etmekle isbat
edebilir. Onun için kardeşi onun adına hasım olarak dikilir. Aleyhîne
hüküm verildiği zaman tebaen gaib
olanın aleyhine hükmedilmiş olur.
Zeylaî.
«Kısas düşer.» Yani gaib olan gelip affettiğini inkâr etse bile kısâs düşer. Hakkı da
yarım diyet olur.
«Önceki meseledeki tafsilata tabidir.» Gaib olan döndükten
sonra tekrarlamadıkça, hazır olanın
daha önce göstermiş olduğu delil
kabul edilmez. Eğer katil, gaib olanın affettiğine beyyine
gösterirse şahit hasım olur ve
kısas düşer. Hasılı: Bu mesele
anılan her konuda önceki mesele
gibidir. Ancak öldürme teammüden veya
hataen olduğunda, hazır olan ortak gaib
olanın yerine
hasım olamaz. Bunda icmâ'
vardır.
İ. Ebû Yûsuf ile Muhammed'e
göre hem teammüdî hem de hataen; Ebû Hanîfe'ye göre de hataen
olan öldürmede bununla önceki
mesele arasındaki fark: Varislerden birîsi öbürlerinin yerine hasım
olabilir, köle sahiplerinden birisi ise öbürünün yerine hasım otamaz. Zeylaî.
«Kısasa yetkili olan iki kişi
haber verseler ilh...» Bu ifadenin, dört şekli de içine
alması için,
«şahitlik etseler» demedi de «haber verseler» dedi. Çünkü
şehâdet gerçek manada sadece üçüncü
şekilde vardır. Nitekim İbn Kemâl
böyle ifade etmiştir.
«Kendilerinden kısası af sayılır ilh...» Af, kısâs ile
kayıtlanmıştır. Çünkü bu şekillerin
bir kısmının
dışında malı af olmaz.
«Zanları ile amel edilerek ilh...»
Çünkü onlar, üçüncü kardeşin affettiğini zannettiler. Hak
sahiplerinden bir kısmının affı ile kısâs düşer.
«İkisinin üçte bir diyet hakları
vardır ilh...» Çünkü onların hisseleri mal olmuştur. Dürer.
«Haber verenler bir şey alamazlar.»
Çünkü onlar haberleri ile kısastaki
haklarını düşürdüler ve
kısâs mala dönüştü. Katil ve
diğer ortak yalanladığı için kendilerinin
mal hakları da yoktur. Dürer.
«Üçüncü kardeşin üçte bir diyet
hakkı vardır.» Çünkü o inkâr ederken
ikisinin affı iddia etmeleri,
onun hakkında diğerlerinin
baştan, kendilerinin affetmesi menzilesindedir.
Böylece onun hissesi
mala dönüşür. İbn Kemâl.
«Kardeşlerden her biri için üçte bir diyet alır.» Çünkü katil onları tasdik edince ikisi için diyetin
üçte
ikisini ikrar etmiş ve bu kendisine
lâzım olmuştur. Ayrıca üçüncü şahsın hakkının da af ile
bâtıl
olduğunu iddiâ etmîş ama, o bunu
doğrulamamıştır. Böylece kısas
mala dönüşmüştür. Katil malı
ona verir. Dürer.
«Onları sadece üçüncü kardeş tasdik ederse ilh...» Yâni; «Ve onları
katil yalanlatsa» demektir.
«Çünkü onun ikrarı ilh...» Yâni,
«O katili affettiğini ikrar etmekle,
katil üzerinde hakkının olmadığını
ikrâr etmiştir. O halde kendisi nasıl olurda diyetin üçte bîrini alır? denilmez.
«O diyetin üçte birini alır.» Katil,
haber verenleri yalanladığı için diyetin üçte ikisi düşer. Üçüncüsü
affı ikrâr edince de kısâs uygulanmaz,
«Ancak bu istihsânen haberi verenlere sarfedilir.» Çünkü kardeş, haber verenleri
tasdik etmek
suretiyle, affı ve kendisinin katilde hakkının olmadığını, onun borcunun ancak diğer kardeşlere
diyetin üçte ikisi olduğunu zannetmiştir. Onun elindeki katilin malıdır ve diğer kardeşlerin
hakkı
cinsindendir, dolayısıyla onlara verilir.
Kıyasa göre, katile hiç birşeyin gerekmemesi icabeder.
Çünkü onlar katil aleyhine mal iddia
etmişler, katil ise inkâr etmiştir. Dolayısıyla bu iddia sabit
olmamıştır. Katilin kardeş için vaki olan
ikrârı, onun affı ikrârı ile bâtıl olmuştur. Çünkü bu katili yalanlamaktır.
İstihsanın yönü ise şöyledir:
Katil haber verenleri yalanlayınca üçüncü kardeş için diyetin üçte
birini ikrâr etmiştir. Çünkü o,
iki kardeşin affı haber vermeleri ile,
onların baştan kendilerinin
affetmelerinde olduğu gibi kısasın
düştüğünü zannetmiştir. Kendi lehine ikrârda bulunan da
gerçekte katili yalanlamamıştır.
Aksine görevi başkasına izafe
etmiştir. Bu gibi durumlarda
ikrâr
reddedilmez. Bu hal bir kimsenin: «Benim falana yüz lira borcu var» deyip;
lehine ikrârda bulunanın
ise; «Bana değil, ama, filâna borcu var» demesi durumuna benzer
ki, alacaklı olan ikinci ikrâr
olunandır. Burada da aynıdır. Dürer açıklayarak.
«Bu esahtır, Zeylaî.» Zeylaî'nin ibaresi şu şekildedir: «Camiu's-Sağîr'de; bu üçte bir diyetin
aleyhinde şahitlik edilenlere
değil, şahitlere ait olduğu belirtilmektedir. Sahih olan budur.»
Bu ifadenin zahirine göre, «esah»ın
mukabili: Bu üçte birin, aleyhine şahitlik edilen kardeşe ait
oluşudur.
M E T İ N
Bir kimsenin birsine yaralayıcı bir şeyle vurduğuna ve yaralananın ölünceye kadar yataktan
kalkamadığına şahitlik edilse, vuran da kısasen öldürülür. Çünkü beyyine ile sabit olan şey,
görülerek sabit olan gibidir.
Şahidin: «O vuranın yarasından öldü»
demeye de ihtiyacı yoktur.
Bezzâzîye.
Bir katle şahidlik eden iki kişi, öldürmenin zamanı veya yeri ya da âleti hakkında farklı ifade
verseler
yahut da birisi: «Sopa ile
öldürdü» öbürü ise: «Ne ile
öldürdüğünü bilmiyorum» dese veya birisi
öldürme olayını bizzat gördüğünü, ötekisi de katilin ikrârıyla bildiğini söylese bu şahitlik bâtıldır.
Çünkü öldürme tekerrür etmez.
Farklı şahitliklerden her biri nisaba ulaşsa (her iki şekildeki şahitlikte
ikişer veya daha fazla kişi
bulunsa) şahitlik yine bâtıldır. Çünkü hakim guruplardan birisinin
yalan söylediğini kesin olarak
bilmektedir. Birini diğerine tercih
edecek bir sebepte yoktur. Şayet
iki taraftan sadece birisi nisaba
(iki veya üç kişiye)
ulaşırsa bu gurubun şahitliği kabul edilir. Çünkü diğer taraf bu guruba muârız
olamaz.
Eğer şahitler: «Onun hangi âletle öldürdüğünü bilmiyoruz» deseler, katile kendi malından üç
senede ödenmek üzere diyet
icabeder. Şurunbulâli.
Öldürmeyi en aşağı olana hamlederek
istihsânen verilmiş bir hükümdür. Öldürmenin en aşağı
cezası da diyettir. Fiilde aslolan kasdîlik olduğu
için diyeti kendi malından öder.
İ Z A H
«Kısasen öldürülür ilh...» Silâhla vurmak bazen hatâ ile de olur, o halde nasıl kısas icabeder?
denilmez. Çünkü biz: «Şahidler silâhla vurduğuna şahitlik edince, şüphesiz kasdi vuruş sabit
olmuştur. Zira eğer hatâ ile olsaydı,
şahitler vuranın başkasını kasdettiğini ama maktûle isabet
ettiğini söylerlerdi.» diyoruz.
Kâfî Şerhi'nde şöyle denilmektedir: «Şahitlere, adam bu vuruşla ölüp ölmediği sorulmaz. Aynı
şekilde, şahitler katilin ölünceye kadar kılınçla vurduğunu söyleseler fakat
teammüden vurduğunu
anlamasalar yine kendilerine
sorulmaz. Çünkü teammüdîlik kalbin kastıdır.
O da bilinemeyen gizli
bir şeydir. Ama delili ile bilinir. O da, âdeten öldürücü olan
bîr âletle vurmaktır. Ama eğer
şahitler,
katilin teammüden vurduğuna ve maktûlün öldüğüne şahitlik ederlerse daha
ihtiyatlı olur.» İtkânî.
Remlî, Cinayetler Bahsinin başında şöyle der:
«Bu sarihdir ki, katlin yaralayıcı âletle
olduğu
beyyine ile sabit olunca artık kâtilin: «Ben öldürmeyi
kasdetmemiştim» demesi kabul
edilmez. Ama
öldürdüğünü ikrâr etse ve: «Ben
başkasını kasdetmiştim» derse durum farklıdır; o zaman iddiası
kabul edilir. Çünkü öldürme işi,
hata veya kasıt kaydı olmadan kendisi cihetinden sabit
olmuştur.
Dolayısıyla ikrâr ettiği şey
kabul edilir ve en aşağı olan öldürmeye
hamledilir.»
Tatarhâniyye'de ise şöyle
denilmektedir: «Mücerred'de belirtildiğine göre. Hasan b.
Ziyad, Ebû
Hanife'den şunu rivayet
etmiştir; Bir kimse, falan adamı demir veya kılınçla öldürdüğünü ikrar etse,
sonra da: «Başkasını murad etmiştim, onu öldürdüm» dese bu sözü kabul edilmez ve kendîsi
öldürülür. Ebû Yûsuf'tan rivayet
edildiğine göre ise, adam: «Ban filâna kılınçla vurup
öldürdüm»
dese; «Teammüden öldürdüm»
deyinceye kadar bu, hatâ sayılır.»
Ben derîm ki: Şahitlikle ikrâr arasındaki
fark, birinci değil de ikinci rivâyete göre zahir olur. Düşün.
«Şahidin demeye ihtiyacı yoktur ilh...» Çünkü ölüm,
uygun bir sebebin peşinde olduğu zaman
zâhirde başka bir sebep yoksa,
başka bir şeye değil, o sebebe izâfe edilir. Başka şeye ihtimali
de
olsa böyledir. Çünkü hükümlerde zâhirin hilâfına olan ihtimale
itibar edilmez. İtkânî.
«Veya yerinde farklı ifade verseler ilh...» Yani şahitler biri birine uzak iki
yer söyleseler şahitlik
kabul edilmez. Ama iki
şahid öldürme olayının aynı
evde ama biri evin şu tarafına öbürü de
şu
tarafında olduğunu söylemeleri gibi, iki
yer birbirine yakın olursa şahitlikleri kabul edilir.
Velvâliciyye.
«Yahut âletinde ilh...» Birisi,
sopa ile diğeri de kılınçla
öldürdüğünü söylemek suretîyle,
öldürme
âletinde ihtilâf etseler kabul edilmez.
Hazâne'de şöyle denilmektedir:
«Eğer şahitlerden birisi katilin kılınçla, diğeri de bıçakla
öldürdüğünü söyleseler caiz olmaz. Ama eğer bu iki ayrı şahîtlik katilin ikrârı ile olursa caizdir.»
Bundan anlaşılıyor ki şahîtliğin bâtıl
oluşuna sebep, sadece ihtilâftır; birisinin şahitlîğinin gereğinin
kasıt, öbürününkünün ise hatâ
oluşu değildir. Azmiyye.
«Çünkü öldürme tekerrür etmez
ilh...» Bu; zaman, yer ve âlet
konusundaki ihtilâfta kendini gösterir.
Çünkü bunlardan her birinde,
şahitlerden birisi bir öldürmeye,
diğeri de başka bir öldürmeye
şahitlik etmişlerdir. Bunlardan da;
onların kendisi hakkında şahitlik ettikleri reydeki (öldürme
işinde) ihtilâfları sonucu
doğar.
Dördüncü surette ise, şahitliğin
kabul edilmeme gerekçesi:
şahidin birisinîn amde benzeyen
şüphe
ile öldürmeye; diğerinin de kasdiye,
amde benzeyene ve hataen öldürmeye
ihtimal! olan öldürmeye
şahitlik etmiştir. O halde onların şahitlik ettikleri konuda ittifakları
sabit olmamıştır. Şahitlerden
birisi fiil, diğeri de söz
üzerine şahitleri için beşinci surette de durum aynıdır. Eğer musannıf
gerekçe olarak: «Şahitlik ettikleri konuda ihtilaf
ettikleri için» deseydi, tüm suretlere
şamil olurdu.
«Şahitlik yine bâtıldır ilh...»
Zeylaî bunu sadece ilk üç
suretin peşinde söylemiş de olsa
ibarenin
zâhiri, şahitliğin her beş surette ve bâtıl olduğunu gösterir. Sârihin
zikrettiği gerekçede de
Zeylaî'nin dediği şey
görünmektedir. Çünkü her gurup ayrı bir öldürmeye şâhitlik etmektedirler.
Aynı kişi bir kaç defa öldürülemeyeceğine göre, taraflardan birisinin yalancı olduğu
yakinen
bellidir. Dördüncü ve beşinci suretlerde
ise bu görülmez. Düşün.
«Birini diğerine tercih edecek bir sebep yoktur ilh...» Yani kabul yönünden,
şahitliklerden birisi
diğerinden daha üstün değildir.
Anlaşıldığına göre bu, şahitliklerden biri ile hüküm
verilmeden
önce, şahitliğin teâruzu
halindedir. Ama târuz birisi ile
hüküm verildikten sonra ortaya çıkarsa
ikinci şâhitlik dinlenmez. Düşün.
Çünkü beyyinelerin ikisi de biribirine
muârızdır. Birisi ile önceden hüküm verilince öteki geçersiz
olur.
«Şayet iki taraftan sadece
birisi nisâba ulaşırsa ilh...» Yani bir tarafın şahitlik
nisabı tamamlanıp
diğerinin ki tamamlanmasa, demektir.
«İstihsânen verilen bir hükümdür
ilh...» Kıyasa göre şahitliğin kabul
edilmemesi gerekir. Çünkü
âletin muhtelif olması ile fiil
de muhtelif olur. Böylece şâhitliğe
konu olan şey bilinmez. Hidâye.
«En aşağı olana hamlederek ilh...» Çünkü onlar mutlak (ne şekilde
olduğu belli edilmeyen) bir
öldürmeye şâhitlik ettiler. Mutlak olan da kapalı
değildir. O halde öldürmenin
hükümlerinden en az
olanı gerekir; o da diyettir.
Onların: «Bilmiyoruz» demeleri gaflete hamledilmez.
Aksîne bu,
kendilerinin, şahitlerin mendup
olan, cezayı düşürmeye çalıştıklarına
hamledilir ve böylelikle
haklarında hüsnü zan edilir. Aynî.
M E T İ N
İki kişiden her biri, bir adamı kendisinin öldürdüğünü ikrâr etse;
maktûlün velisi de: «Onu ikiniz
öldürdünüz» dese, ikrârlarının
gereği ile amel ederek ikisinî de öldürebilir. Aynı meselede, ikrârın
yerine şâhitlik olsa her
iki şâhitlik geçersizdir. Çünkü yalanlamak, fâsık saymaktır. Şâhidin fasıklığı
da şahitliğini ifsâd eder. İkrâr edenin fâsıklığı ise ikrârı ibtâl etmez.
Eğer maktulün velisi geçen ikrâr
meselesinde ikrâr edenlere: «İkiniz de doğru söylediniz» dese,
onlardan hiçbirisini öldüremez.
Çünkü onlardan her birini ayrı
ayrı tasdik etmesi, öbürünün
öldürmediğini ikrârdır. «Onu
ikiniz öldürdünüz» demesi ise bunun aksinedir. Çünkü bu tasdiksiz
öldürme iddiasıdır. Dolayısıyla kendi ikrârları sebebiyle onları kısâsen öldürür. Zeylaî.
Birisi, bir adamı kendisinin öldürdüğünü ikrâr etse, fakat maktûlü bir başkasının öldürdüğüne dair
delil bulunsa, veli de: «Onu ikisi
öldürdü» dese; velinin aleyhine delil bulunanı
değil. ikrâr edeni
öldürme hakkı vardır. Çünkü
bunda, daha önce de geçtiği gibi katlın hükmünün bir kısmını tekzib
vardır.
Şayet veli, kendisinin öldürdüğünü ikrâr eden iki kişiden
birisine:
«Doğru söyledin, onu tek başına sen öldürdün» dese, ona kısas
uygulama hakkı vardır. Çünkü her
ikisi de öldürmenin hükmünün,
ikrâr eden kişi üzerine gerekli
olduğunda biribirlerini
doğrulamışlardır. Veli bu sözü aleyhinde
katillik delili bulunan iki kişiden birisine söylerse hüküm
yine aynıdır; katil kabul ettiği zanlıyı öldürebilir. Çünkü onun
aleyhine şahitlik yapanları
yalanlamamış, diğeri aleyhine olan şahitleri yalanlamıştır. Bu anılan meselelerin hepsinde hataen
öldürmenin hükmü de aynıdır. Zeylaî.
İ Z A H
«Şahitlik geçersizdir ilh...» Ancak, musannıfın ilerideki «şayet
veli aleyhinde delil olanlardan
birisine onu sen öldürdün
dediğinde..» sözünde, veli beyyinelerden birisini tasdik ederse o zaman
geçersiz olmaz.
«Çünkü yalanlamak, fasık saymaktır ilh...» Çünkü velinin, «Onu ikiniz öldürdünüz» demesi şâhitlik
edilen şeyin bir kısmında şâhitleri
yalanlamaktır. Çünkü o, cinâyete
ikisinin de iştirak ettiklerini
iddia etmiş ve sanki onların her
birinîn tek başına öldürmediklerini,
aksine öbürünün de cinâyete
iştirâk ettiğini söylemiştir. Bu kadarcık yalanlama da şahitliğin
kabulüne manidir. Çünkü veli
şahitlerin fâsık olduklarını iddia etmiştir. İkrâr ise böyle değildir. Zeylaî.
«Onlardan hiç birisini öldüremez.» Onun diyet almaya da hakkı yoktur. T.
«Öbürünün öldürmediğini ikrârdır.»
Böylece, öldürdüklerine dair olan
haberlerinde ikisini de
yalanlamış olmaktadır. T.
«Tasdiksiz, öldürme iddiasıdır.» Yani tek tek tasdik etmeden iddiadır.
Çünkü onlardan herbiri adamı
tek başına öldürdüğünü ve kendisi
aleyhine olmak üzere kısası ikrâr
etmişlerdir. Lehine ikrârda
bulunulan da, kendisine kısasın gerekliliği hususunda onu tasdik
etmiştir. Ama onu tek başına
öldürdüğü iddiasında yalanlamıştır. İkrâr
ettiği şeyin bir kısmında mukırrın
(ikrâr edenin)
yalanlanması da zarar vermez. Nitekim daha önce geçmişti.
«Birisi bir adamı öldürdüğünü
ikrar etse ilh...» Meselenin tasavvuru şu şekildedir: Veli
iki kişiyi
cinayetle suçlasa ve birisi aleyhine delil getirse, öteki de kendisinin
öldürdüğünü ikrar etse...
Düşün.
«Katlin hükmünün bir kısmını
ilh...» Yâni şahitlik ettikleri şeyin hükmünü. Çünkü ikisi de aleyhinde
şahitlik yapılanın tek başına
öldürdüğünü isbat etmişler, müddeî
(iddiayı yapan) ise: «Hayır onu
ikisi öldürdü» demiştir.
«Veli bu sözü aleyhinde katillik
delili bulunan iki kişiden birisine söylese ilh...» Yani; «Onu tek
başına sen öldürdün» dese...
M E T İ N
İki kişi birisinin bir adamı hataen öldürdüklerine şahitlik etseler ve âkilenin
diyet vermesine
hükmedilse sonra da öldürüldüğü
iddia edilen kişi sağ olarak
gelse, diyeti haksız yere kabzettiği
için veli veya şahitler âkileye öderler. Şayet şâhitler ödemişse verdiklerinî veliden alırlar. Çünkü
onlar diyeti âkileye ödeyince velinin elinde mazmûn olan mala mâlik
olmuşlardır. Bu hükümde
teammüden öldürmeye şâhitlik de - şâhitlerin
veliye rücûu hariç- hataen öldürmeye şâhitlikte
olduğu gibidir. Öldürüldüğü söylenen şahıs olarak sağ olarak gelirse, kısasen
öldürülenin vârisleri
muhayyerdirler. Diyeti isterlerse
kısâs yaptıran veliye, isterlerse şâhitlere tazmin ettirirler. Ancak
yukarıdakinin aksine burada şâhitler verdiklerini
veliden alamazlar. Çünkü onlar veli
için kısas
hakkını gerekli kılmışlardır, kısas
da mal değildir. Ebû Yûsuf ve Muhammed
ise hataen öldürmeye
şahitlikte olduğu gibi, burada
da şahitlerin verdiklerini veliden
alabileceklerini söylerler.
İki şahit, katilin birisini hataen veya
teammüden öldürdüğünü ikrâr ettiğine
şahitlik etseler sonra da
adam sağ olarak gelse veya
başkalarının hataen öldürmeye
şahitlik ettiklerini şehâdet etseler ve
âile aleyhine diyetle hükmedilse sonra da öldürüldüğü söylenen
diri olarak gelse şahitler zâmin
olmazlar. Çünkü onların
şahitliklerinde yalan söyledikleri
açığa çıkmamıştır. Her iki surette de
diyeti, âkileye
veli öder. Çünkü onun diyeti âkileden haksız
yere aldığı belli olmuştur.
«İki kişi birisinin, bir adamı hataen öldürdüğüne şahitlik etseler
ilh...» Yani onun başka birini
hataen öldürdüğünü söyleseler...
Bilmiş ol ki; buradan «Muteber olan
atış halidir» sözüne kadarki meseleleri Dürer sahibi
zikretmiştir. Bunların aslı İmâm Muhammed'in Camiu'l-Kebîr'inden naklen Tatarhâniyye'nin yirmi
dördüncü faslında yer almıştır.
«Veli akileye öder ilh...» Ve
verdiğini kimseden isteyemez.
Tatarhâniyye.
«Veya şahitler öder.» Çünkü mal
onların şahitlikleri ile telef olmuştur. Dürer.
«Çünkü onlar velinin elinde mazmûn
olan mala mâlik olmuşlardır.» Dürer'in ibaresi şu şekildedir:
«Çünkü onlar, gasıpla, gasıpdan
gasbeden başka birisinîn varlığı halinde
olduğu gibi velinin elinde
mazmûn olan mala mâlik olmuşlardır.»
«Teammüden öldürmeye şahitlik de
ilh...» Yani şahitler birisinin bir adamı teammüden öldürdüğüne
şâhitlik etseler ve kâtil kısasen öldürülse, sonra da öldürüldüğü söylenen kişi diri olarak gelse,
şâhitler ve veliden hiçbirisi kısâsen
öldürülmez. Fakat öldürülen katil (zanlısı) in vârisleri
muhayyerdirler. Eğer diyeti
veliye ödettirirlerse veli verdiğini
kimseden alamaz. Ama şahitlerden
alırlarsa: Ebû Hanîfe'ye göre
şahitler de kimseden alamazlar.
Onun iki öğrencisine göre ise, şâhitler
veliden alırlar. Tatarhânîyye.
«Hataen veya teammüden
öldürdüğünü ikrar ettiğine ilh...» Hata suretinde, kendi mallarından
ödenmek üzere
diyet hükmedilse, Çünkü ikrârda âkileye diyet yüklenemez. Teammüden suretinde
de kısasa hükmedilmiş olsa dahil.
«Başkalarının hataen öldürmeye
ilh...» Hataen kaydı özellikle
konulmuştur. Çünkü âlimlerin açıkça
ifade ettikleri üzere, hadlerde olduğu gibi kısasta da şâhitlik üzerine
şahitlik kabul edilmez. Anla.
«Çünkü onların şahitliklerinde
yalan söyledikleri açığa çıkmamıştır.» Çünkü onlar adamın
öldürdüğüne değil, katilin
öldürdüğünü ikrâr ettiğine şahitlik
etmişlerdir. Zâhir olan katîlin yalan
yere ikrârda bulunmuş olmasıdır.
İkincisinde de, öldürme olayının
kendisine değil, asıl şahitlerin
şahitliğine tanıklık etmişlerdir.
«İki sûrette de diyeti veli öder.» Yâni katilin ikrârına
şahitlik ve şahitliğe şâhitlik sûretlerinde velî
aldığı diyeti iâde eder. Teammüden
öldürmeyi ikrâra şâhitlikte ise birşey
almamıştır, çünkü bunun
hükmü kısastır. Herhalde (şârihin iki surette de) sözünden maksat:
Velînin ikrâr edeni kısasen
öldürmüşse diyetini onun velilerine ödemesidir. Çünkü kendisi için kısâs yapılan
sağ olarak
gelince, velînin kısâsta hakkı olmadığı meydana çıkmış olur. Düşün.
«Akileye ilh...» Dürer'de de böyledir.
Ama bunda bir yanlışlık olmalıdır. Çünkü âkile îkrarı ve
teammüden öldürmenin diyetini yüklenmez.
Aksine âkılenin zâmin oluşu ikinci surete mahsustur.
Çünkü bu surette diyet akile üzerine hükmedilmiştir. Tatarhâniyye'nin Câmiu'l-Kebîr'den naklettiği
ibaresine ise toz kondurulamaz. Çünkü o şöyle demiştir: «Şayet şahitlik
hataen öldürmede olsa
veya teammüden öldürmede ikrâr üzerine şahîtlik edilse ve
mesele aynı halde ise, şahitlerin
sorumluluğu olmaz. Sorumluluk
(zâminiyyet) her iki surette de velîyye aittir Şâhitler, iki şâhidin
hata ile öldürmedikleri şahitliklerine tanıklık etseler ve hâkim
âkile aleyhine diyet ile hükmetse,
meselenin kalan kısmı aynı halde olsa fürû şahitleri (şâhitliğe tanıklık eden şâhitler) üzerine
sorumluluk gerekmez. Ama velî diyeti âkileye iâde eder.»
Tatarhâniyye müellifinin : «Meselenin
kalan kısmı aynı olsa» sözünden maksadı, öldürüldüğüne
şâhitlik edilen adamın sağ olarak gelmesidir.
M E T İ N
Sorumluluk ve ihrâmdan çıkma
(hıl) konusunda mûteber olan, okun
ulaşma hali değil, atma halidir.
Buna göre, atılan şey hedefe varmadan, kendisine atılan adam dinden çıksa atanın
kendi malından
diyet icabeder, şüpheden dolayı kısâs düşer. Ebû Yûsuf ve Muhammed'e göre ise bu
durumda
birşey gerekmez.
Kendisine birşey atılan kişi atış esnasında
müslüman değilken, ulaşıncaya kadar müslüman olsa,
atana ittifakla birşey
icabetmez.
Attıktan sonca ve değmeden önce, köle azad, edilmişse atanın (diyet
değil) kölenin kıymetini
ödemesi gerekir.
İhrâmda iken ava silah atıp, isabet etmeden ihramdan çıkana ceza gerekir. İhrâmsız olarak atıp
sonra ihrâma girene ise icabetmez.
Bir kimse recim cezasına çarptırılana atsa ve atılan şey daha adama değmeden iki şâhit
şâhitliklerinden dönse atan, zamin olmaz.
Bir kimse müslümanken bir ava silah, atsa ve mermi varmadan mecusî olsa, bu avın etini yemek
helaldir. Aksine bir mecusi ava
silah atsa ve mermi varmadan önce
müslüman olsa o avın eti
yenmez. Çünkü bilindiği gîbi muteber olan atma esnasındaki haldir.
BİLMECE:
Cinayete uğrayan, ölürse
kendisine yarın diyet, yaşarsa tam
diyet icabeden cânî hangisidir?
«Babasının izni ile sünnet edip,
sünnet yerini kesen sünnetçi» de.
Kulağının kesilmesi ile yarım
diyet, başının kesilmesi ile onda bir diyet
icabeden hangi insandır?
«Başı çıkıp da kesilen cenindir. Ona gurre icabeder.» de.
Gurre: Düşürülen bir ceninden
dolayı verilmesi gereken mali
tazminattır. Hanefilere göre beş yüz,
Şâfiîlere göre altı yüz dirhem
mikdarıdır. (Mütercim).
Telef edilmesi ile 1 tam 3/5 diyet icabeden şey nedir?
«Dişlerdir» de. Eşbah.
Doğruyu en iyi bilen Allah'tır.
İ Z A H
«Şüpheden dolayı ilh...» Yani okun varması esnasında, adamın
masumiyetinin düşmüş olması
şüphesi.
«Kendisine atılan adam dinden çıksa ilh...»
Yani müslüman, birine atsa ve atılan kişi -Allah
korusun-dinden çıksa sonra da ok
kendisine değse.
«Ebû Yûsuf ye Muhammed'e göre bir şey icabetmez » Çünkü masumiyeti
olmayan bir durumda
telef olmuştur. Minah.
«...Köle azad edilmişse kıymeti öder.» Kıyasa göre kısâs gerekir Ama
kısâs şüphe sebebiyle
düşmüştür. Çünkü eğer atış
haline itibar edilirse kısâs hakkı
efendiye ait olur. Okun değme haline
itibar edilirse köle için olur, sonra da varisine intikal eder. Bu da kısâsı düşüren
bir şüphe meydana
getirir. Serhu'l-Mecma.
Kuhistanî'nin buradaki öldürmeyi
hatâ ile kayıtlaması tenkide tabidir. Bunu Ebussuud ifade etmiştir.
«Atan zâmin olmaz ilh...» Çünkü atış anında onun kanı mubahtı.
o zaman sorumluluk şahitlikten
dönenindir. Eğer dönen bir kişi
ise diyetin dörtte birini öder. Hepsi
dönerlerse diyetin tamamını
öderler. Ebussuûd.
«İki şâhit sahihliklerinden dönse ilh...» Buradaki izâfet cins
içindir. Dört şâhidin birinin dönmesine
de hepsinin dönmesine de şâmildir.
«Cânî hangisidir?» Bunun izahı
Kasâme bahsinin baş tarafında gelecektir.
«Babasının izni ile ilh...» Çünkü babanın haşefenin kesilmesi
konusundaki iznine itibar edilmez.
Zira babanın böyle bir izni vermeye
hakkı yoktur. Rahmeti.
«Başı çıkıp da kesilen cenin...» Yâni bazı nüshalarda
olduğu gibi; gurre yani beşyüz dirhem
-ki bu
diyetin yirmide biridir- gerekir.
Eşbâh'ın ibaresi şu şekildedir:
«Başı çıksa ve kulağını kesse, cenin ölmezse yarım diyet, başını
keserse gurre icabeder.»
Şurası bilinmelidir ki bütün
bunlar, ceninin başıyla birlikte yarısı
veya ayakları ile birlikte çoğu
çıkmadan ses çıkarması halindedir.
Ama bu anılan kısımlar
çıksa ve cenin ses verse,
öldürmede de
kesmede de kısas icabeder.
Nitekim biz bunu Cinâyetler bahsinin başında
Müctebâ ve
Tatarhâniyye'den nakletmiştik.
«Dişlerin diyetidir, de» Yakında bunun izahı gelecektir. Bu,
Şârihin esprilerinden birisidir. Çünkü o
genellikle her konuya ona uygun düşen bir mesele ile girmektedir.
Allah Teâlâ en iyisini bilir.
|