KASÂME

M E T İ N

Kasâme lûgatte mutlak olarak, yemin manasınadır. Şeriâtte ise; Hususî bir sebep, ve hususi bir

sayı ile hususi bir şahısa karşı hususî bir sayı şekilde Allah'ın adı ile yemin etmektir. Bunun

açıklaması ileride gelecektir.

Zimmi veya deli de olsa -Şurünbülâliyye- üzerinde; yara, darb, boğma kulağından veya gözünden

çıkan kan izi bulunan hür bir ölü bir mahallede bulunsa veya bedeni yahut herhangi taraftan olursa

olsun vücudunun ekserisi yada başı ile birlikte vücudunun yarısı bulunsa her ne kadar nass, beden

hakkında vârid olmuşsa da «ekser için bütünün hükmü vardır.» Onun için bir insanın vücudundan

yarısından azı başıyla birlikte bulunsa kasâme vacip değildir. Zira eğer vacip olsaydı bir ölüden

kasamenin tekrarı gerekirdi ki bu da meşru değildir -ve bunun kâtili bilinmese- zira eğer bilinmiş

olsa idi o hasım olur ve kasâme düşerdi, ve ölünün velisi de bütün mahalle halkının veya bir

kısmının onu elli kişi «Allah'a yemin olsun ki onu biz öldürmedik ve katilini de bilmiyoruz» diye

yemin eder. Yemin edecekleri ölünün velisi seçer. Yani onlardan her biri maktülü kendisinin

öldürmediğine ve katilini de bilmediğine Allah adıyla yemin eder. Veli ise yemîn etmez. Şafii

demiştir ki: «Eğer ölünün üzerinde levs (cinayet alâmeti) olsa, o zaman velileri mahalle halkının onu

öldürdüğüne daîr elli kere yemin ederler. Sonra da davalının diyeti vermesine hükmedilir.) İmam

Malik'i dâvanın maktülün teammüden öldürüldüğüne dair olması halinde kısasa hükmeder.

Mahalle halkından elIi kişi; «Allah'a yemin olsun ki onu biz öldürmedik ve katilini de bitmiyoruz»

diye yemin ettikten sonra mahalle halkının diyeti ödemesine hükmedilir. Ama bu mutlak değildir.

Dâvanın; katlin teammüden olduğuna dair olması halindedir. Ama eğer dâva hataen katle dair

olursa o zaman diyeti mahalle halkının âkilelerinin ödemelerine hükmedilir. Zahîre ve Hâniye'ye

nispetle Şerhu'l-Mecma'da da böyle denilmiştir.

İbn-ü Kemal Mebsût'tan şunu nakletmiştir: Zahiri rivayete göre yemini mahalle halkı yapar diyeti de

üç sene içersinde onların âkileleri öder. Eğer ölen kişi köle ise; onun kıymeti de üç sene içerisinde

âkileden alınır. Şurunbilâliye.

Eğer yemin edenlerin sayısı elliye varmaz ise o zamanı elli yeminin tamamlanması için hazır

olanlara yemin tekrarlattırılır.

Eğer sayı tamam olup da ölünün velisi tekrarını isterse tekrarlatılmaz.

Mahalle halkından herhangi biri, yeminden kaçınırsa yukarda geçtiği üzere yemin edinceye kadar

hapsedilir. Hapis amden katil davasında söz konusudur. Ama dâva hatâen katil hakkında ise, o

zaman mahalle halkının âkilelerinin diyeti ödemelerine hükmedilir. Mahalle halkı yeminden

kaçınırsa hapis de edilmezler. Hâniye'ye isnadla İbn-ü Kemâl...

Eğer birisi cinayet konusunda veya kölesi aleyhine ikrarda bulunsa ikrarı kabul edilir. Ama başkası

aleyhine ikrarda bulunur ve maktülün velisi de onu tasdik ederse mahalle halkının yemin

ettirilmelerine gerek kalmaz.

İ Z A H

Öldürülen kişinin durumu bazı hallerde yemine yol açtığından, musannıf bu konuyu müstakil olarak

diyet bahsinden sonra zikretmiştir. İnaye

Kasâme lügatte: kasem manasındadır. Allame Nuh demiştir ki: «Lugatçiler kasâme kelimesinde

ihtilaf etmişlerdir. Bir kısmı onun masdar olduğunu söyler.» İbnu'l-Esir de Nihâye adlı eserinde

bunu tercih etmiştir. Zira o demiştir ki: Kasâme, «kasem» gibi yemindir. Bir kısım âlimler ise onun

ismi masdar olduğunu söylerler. Mutarrizî de Muğrip adlı eserinde bunu tercih etmiştir. Zira o:

«Kasem; yemindir. Fukahanın «Hâkım kasâme ile hükmetti» sözleri ismi masdardır ki kasemler

yerine kullanılmıştır.» der. Aynî Kenz şerhinde birinci görüşü, Molla Miskîn ise ikinci görüşü tercih

etmiştir. T.

«Hususî bir sebep ile ilh...» Bu da maktulün bir mahallede veya birisinin mahalle manasına gelecek

bir hükmünde yada elinde bulunmasıdır.

«Hususî bir sayı ile İlh...» Bu elli yemindir.

«Hususî bîr şahıs üzerine ilh...» Yani evi özel olan şahıs... Bu da âkıl, bâliğ, hür bir kişi veya

mükellef bir mülk sahibidir. Bu; hür bir kişinin karısı ve müketeb gibi zilliyet sahibi olsa bile maktül

onun mülkü olan bir yerde bulunsa yine aynıdır. Bu. kasâmenin bazı şartlarına işaret eder.

«Hususî bir şekilde ilh...» Bu da diğer şartlara işaret eder. Bu şartlardan bazıları şunlardır: Yemin

edenlerin sayılarının elli olması, bu sayı tamamlanmadığı takdirde yeminin tekrar edilmesi. yemin

edenlerin «Allah'a yemin ederiz ki onu biz öldürmedik ve kâtilini de bilmiyoruz» demeleri,

kasamenin dâva, inkâr ve dâvayı talep etmeden sonra yapılması -zira dâva edilmeden yemin

gerekmez- öleni insan olması, üzerinde öldürme eseri bulunması ve kâtilinin bilinmemesidir. Bu

durumda musannıfın zikrettikleri. kasâmenin manasını, sebebini ve şartlarını içine almaktadır.

Minah'ta şöyle denilmiştir. «Kasâmenin rüknü, zikredilen yemini dil ile icra edilmesidir. Hükmü ise

yemin ettikleri takdirde diyetin vücubuna hükmetmek ve veli kasden öldürüldüğünü iddia ederse

mahalle halkı yeminden kaçınırsa yemin edinceye kadar hapsedilmeleridir. Eğer veli hatâ ile

öldürdüğünü iddia ederse yeminden kaçındıkları takdirde diyete hükmedilir. Kasâmenin faydalan.

kanları heder olmaktan korumak ve katillikle itham edilen kişinin kısastan kurtulmasıdır. Bunun

şer'î oluşunun delili de: Hidaye ve şerhlerinin bu konudaki bölümlerinde vârid olan hâdiselerdir.

«Ölü ilh...» hükmen yaralı olarak bulunsa ve oradan yaralı olarak nakledilerek o yaradan ölene

kadar yatalak kalarak hükmünde ölü olsa.. Kasâme ve diyet o mahalle halkının üzerinedir. Nitekim

ileride gelecektir.

«Hür ilh...» Köleye gelince, eğer ölü olarak efendisinin mülkünün dışında bulunursa, o zaman onda

da kasâme, ve diyet olarak da kıymeti gerekir. Müdebber, Ümmü'l-veled, mükâtep ve ticaret izini

olan borçlu kölede de hüküm aynıdır. Eğer köle efendisinin mülkünde bulunursa kanı heder olur.

Ancak şu kadar var ki mükâtep ve ticaretle izinli olan borçlu köle efendilerinin mülkünde ölü olarak

bulunurlarsa onların kıymetleri efendilerin âkilelerine değil, efendileri üzerinedir. Ticaretle izinli

kölenin kıymeti alacaklılarına peşinen mükatepte ise üç sene içerisinde ödenir. Nitekim Bedâî'den

naklen Şurunbilâliye'de de böyledir. Bu mesele bâbın sonundaki çeşitli meseleler konusunda

gelecektir.

«Zımmî veya deli de olsa ilh...» Bu tarife; erkek, kadın, büyük ve küçük girer. Hayvanlar ise tarifin

dışındadır. İleride geleceği üzere onlarda bir şey gerekmez.

«Yaralı ilh...» Mahalle bir topluluğun konakladığı yere denir. T. Misbah'tan...

«Veya başı ile birlikte yarısı bulunsa ilh...» Başı ile birlikte uzunlamasına bölünmüş olarak da

bulunsa... Minah; Ama başsız olarak uzunlamasına bölünmüş olsa veya başı da gövde ile beraber

bölünmüş olsa onda kasâme olmaz. Musannıfın biraz evvel metinde zikrettiği de budur. T.

«Onun için... bulunsa ilh...» Bu konuda kaide şudur: Mevcut olan kısım; eğer geride kalan kısım

bulunsa idi onda kasâmenin câri olacağı bir durumda olursa mevcutta kasâme gerekmez. Eğer

mevcud olan kısım kalan kısmı bulunsa idi onda kasâmenin vacip olmayacağı bir durumda olursa

bulunan kısımda kasâme gerekir. Kasâme babında zikredilen parçaların cenaze namazlarını bu asıl

esas alınarak kılmak müstehaptır. Hidâye.

«Zira eğer vacip olsaydı bir ölüde kasemenin tekrar gerekirdi ilh...» Yâni diyetin de tekrarı gerekirdi.

Şöyle ki; bedenin az bir kısmı baş ile beraber bir yerde. kalan kısmı da başka bir yerde bulunsa,

eğer az olan kısımda kasâme ve diyet az vaclp olsa çok olan kısımda da vacip olması gerekirdi.

«Zira eğer bilinmiş olsa ilh...» Yani beyyine ve ikrar ile... Kuhistâni. Yani katilin ikrarı ile bilinirse.

Beyyinenin de mahalle halkı dışında birisinden olması gerekir. Nitekim bu metinde de gelecektir.

Bu bahis hakkındaki malumatın tamamı da ileride gelecektir.

«Ölünün velisi de... iddia etse ilh...» Musannıf bu kavil ile öldürülen kişinin velilerinin, ölünün kanını

dâva etmelerinin kasûmenin şartlarından olduğuna işaret etmiştir. Zira davasız yemin îcabetmez

Nitekim Tûri'de de böyledir. Bunu daha önce belirtmiştik. Bakınız! velisi olmayan bir maktulün

kasamesini İmamın iddia edip edemeyeceği hussuunda hüküm nedir?

Benim. Hamevî'nin şerhinden naklen gördüğüme göre; Hamevî aşağıdaki muhayyerlik hususunda

tevakkuf etmiştir, zira velî olmayan yerde imam yemin edecek elli kişiyi seçmekte muhayyermidir,

değil midir? diyerek bu hususta kitaplara müracaat edilmesini söylemiştir.

Mevlâna Alî el-Hânutî şunu nakletmiştir: İmam, mahallede cesedi bulunan kanını dava eder ve

yemin ederek kişileri de seçebilir. Çünkü imam velisi olmayan kişiyi kasden öldüreni kısas eder.

Kısasa malik olan kimse eyleviyyetle kasâmeye de malik olur zira kasâme kısastan daha aşağı bir

mertebededir ve yine varisi olmayan kişinin 'mirası beytü'lmâle kalır. Bunu beytü'l-mâle mal eden

imamdır ve İmâmın yemin edenleri seçme hakkı kesinlikle vardır.

«...Veyâ bir kısmının onu katlettiğini iddia etse ilh...» Bu bir kısım insan belirli de olsa... Ama aksine

maktulün velisi onu mahalle dışından başka birisinin öldürdüğünü iddia ederse o zaman kasâme

mahalle halkından düşer. Nitekim bu ilerde metin olarak da gelecektir.

«Mahalle halkından elli kişi... yemin eder ilh...» Yukarda da geçtiği gibi çocuk, kadın ve köle bunun

dışındadırlar. Nitekim ileride de gelecektir. Elli kişinin yemin etmesi, daha önceden belirttiğimiz gibi

velinin onların yemin etmelerini talep etmesi halindedir. Veli yemin talep etmekten vazgeçebilir.

Remlî bunu sarahaten söylemiştir. Eğer veli yemin ettirmezse mahalle halkının diyet vermesine

hükmedilir mi hükmedilmez mi?! Çünkü eğer onlara yemin ettirse kâtilin ortaya çıkarılması

mümkün olurdu. Ben bu mevzuyu göremedim, araştırılsın... Zeylâi demiştir ki: «Musannıfın; yemin

edecek elli kişiyi veli seçer» sözü seçmenin veliye ait olduğunu gösteren nasstır. Çünkü yemin

onun hakkıdır.»

Açığı da şu ki: veli katillikle kimi itham ederse onu veya öldürmeden haberdar olabilecek kişileri

yada mahallenin salih kişilerini seçer. Çünkü onların yalan yere yemin etmekten kaçınmaları daha

çok umulur. O zaman da katil meydana çıkar. Veli kör bir adamı veya zina ile iftira suçundan dolayı

hadd cezası verilmiş kişiyide seçebilir. Çünkü kasame yemindir, şehadet değildir.

«Yemin eder ilh...» O zaman bunlardan herbiri müstakil olarak kendisinin katletmediğine ve katilin

de kim olduğunu bilmediğine yemin eder. Zira birisinin tek başına öldürmüş olma ihtimali vardır ki

o zaman topluca öldürmediklerine Allah adı ile yemin etmeğe cüret edebilir. Fakat tek başına yemin

ederlerse bunu yapamazlar, çünkü eğer başkası ile birlikte öldürse de yine katildir.

Mahalle halkının, mahalle halkından biri aleyhine veya mahalle halkı dışında biri aleyhine şahitlik

etmeleri halinde şahitlikleri reddedildiği halde «biz onun katilini bilmiyoruz» demelerinin faydası

şudur: birisi kölesinin aleyhine ikrar etse ikrârı kabul edilir. Mahalleden birisi kölesinden başka bir

adamın aleyhine yemin ederek ikrar etse ve ikrârmı da maktulün velisi tasdik etse o zaman mahalle

halkından hüküm düşer. Minah, özetle... İleride şu da gelecektir: Mahalle halkından biri «Onu Zeyd

öldürdü» dese «Vallahi ben onun Zeyd'den başka katili olduğunu bilmiyorum» diyerek yemin

etmesi gerekir.

«Şâfiî demiştir ki ilh...» Levs, birisinin aleyhine cinayet alâmeti olması veya davacı için düşmanlık

bulunduğunu gösteren bir emare yada mahalle halkının onu öldürdüğüne dair adil bir kimsenin

şahitliği veya adil olmayan bir cemaatin şahitliğinin olmasıdır. Şafiînin mezhebinin özeti şudur:

Eğer davacı lehine şahitlik eden açık bir hol varsa bakılır;

Eğer mahalle halkının onu hataen öldürdüğüne dair yemin ederse. o zaman onlardan diyet alır,

kasden öldürdüklerine yemin ederse, bir görüşe göre kısas edilirler. bir görüşe göre ise diyet alınır.

Eğer davacı yemin etmekten kaçınırsa o zaman mahalle halkı yemin eder. Yemin ettikleri takdirde

de kendilerine hiçbirşey gerekmez. Şayet yemin etmezlerse o zaman bir görüşe göre kısas edilirler,

bir görüşe göre de diyet öderler. Eğer görüşün, davacıya şahitlik etmezse. o zaman mahalle halkı

dediğimiz şekilde yemin ederler.

«Levs» olmayan yerde Şafîi'nin görüşü da bizim görüşümüz gibidir. Buna göre aramızdaki ihtilâf iki

yerdedir; Biri: bize göre davacı yemin etmez ama Şafîi'ye göre yemin eder, ikincisi ise mahalle

halkının yemin etmeleri halinde beratları...

Kifaye ve diğer kitaplardan... Bu delillerin izahları mufassal kitaplarda vardır.

«İmam Malik... kısasa hükmetmiştir.» Yani davacının, davalılar arasından katil diye seçtiği kimse

aleyhine kısas hükmedilir demiştir. Gûrerü'l-Efkar.

«Şerhü'l-Mecma'da da böyledir» Gûrerü'l-Efkar'da ve Şurûnbülaliyye'nin Burhandan Zahire ve

Haniye'ye nispetle yaptığı nakilde de böyledir.

«İbn Kemal... nakletmiştir ilh...» Bu söz geçen kısımdan bir istidraktir. Zira İbnu Kemal amd ile hatâ

arasını ayırmamıştır. Aksine o, «mahalle halkı aleyhine diyetle hükmedilir ve diyeti de mahalle

halkının akilesi yüklenir, çünkü Mebsut'ta böyle zikredilmiştir ilh.» demiştir. Ama İbn-i Kemâl,

-Şârihin de ileride kendisinden naklen zikredeceği gibi- gelecek meselede amd ile hatâ arasını

ayırmıştır. işte bu ifade İbnu Kemal'in burada mutlakı (kayıtsızı) irade ettiğine delâlet eder. Hidaye

şarihleri de aynı şekilde, herhangi bir kayıt koymadan diyetin âkile üzerine vacip olduğunu

zikretmişlerdir.

Nihaye ve diğer kitaplarda şöyle denilmiştir: «Mebsut'ta, mahalle halkının akilesine üç senede

ödemek şartıyla diyete hükmedilmiştir. Çünkü burada mahalle halkının durumu. hatâen öldüren bir

kişinin durumundan daha aşağıdır. O meselede diyet üç sene içerisinde ödemeleri şartıyla âkileye

hükmedilir. Burada da diyetin akile üzerine hükmedilmesi daha evlâdır. Zahiri rivayete göre;

kasâme mahalle halkı üzerine diyet de onların akilelerinedir. Züfer'in görüşüne göre ise her ikisi de

âkile üzerinedir.» Özetle...

Ben derimki: Daha evlâ oluşun gerekçesi şudur: Burada mevcut olan mücerred davadır. Zira

mahalle halkının onu öldürdüğü sabit değildir. O zaman hataen adam öldürmenin durumundan

daha aşağı olduğu açıktır. Bu durumda da diyeti evleviyyetle akile yüklenir. Eğer bu meselede dava

kasden adam öldürmekse bile sabit olmayışı konusunda söylediklerimizden dolayı bu hüküm, âkile

amden adam öldürmenin diyetini yüklenmez, esasına zıt olmaz. İşte benim kıt anlayışıma zâhîr olan

budur. Metinlerin ibareleri ise kasâme ve diyetin mahalle halkı üzerine olduğu konusunda

kayıtsızdır. O zaman bunu kasdî öldürme davasına tahsis etmek lazımdır, nitekim musannıf da

böyle yapmıştır.

Yada bir muzaf takdir edilir, yani «mahalle halkının akileleri üzerine» denilir. Hidâye Şarihleri de

böyle yapmışlardır. Açıktır ki Kâtil de bu âkileden biridir. Yerinde de geleceği üzere katil de akile ile

birlikte diyeti yüklenir. Burada da durum aynıdır. işte bundan dolayı Bezzâziye'de Şeyhü'l İslâm'dan

naklen şöyle denilmektedir: «Kasâme mahalle halkı üzerine diyet ise onlar ile akilelerinedir. Çünkü

mahalle halkı hükmen katildir, o zaman hakikaten katli gibi olurlar.»

«Onun kıymeti de ilh...» Yani köle efendisinin mülkünün haricinde ölü olarak bulunsa onun diyeti

de üç sene içerisinde mahalle halkından alınır. Nitekim biz bunu daha önce beyan ettik, ileride de

gelecektir.

«Ölünün velisi tekrarını isterse ilh...» Yani onların bazısından tekrarını isterse... Mahalle halkından

salih kişileri seçmesi ve onların da elli kişi tamamlayamamaları halihde, onlara tekrar yemin

ettiremez. Aksine geri kolan kısımdan elliyi tamamlamayı tercih eder. Bunu İtkânî ifade etmiştir.

«Yemin edinceye kadar ilh...» Veya ikrar edinceye kâdar... İkrar ettiği takdirde ikrarı neyi

gerektiriyorsa onun yapılması lazımdır. Burada yalnız yeminden kaçınmakla hükmedilmedi. Zira

burada yemin, kan dökme büyük bir şey olduğu için, diyetin bedeli değil hakkın kendisidir. Bundan

dolayı da ikisi bir arada cem edilirler. Ama mal davasındaki yemin böyle değildir. Çünkü o yemin,

malın bedelidir. Bundan dolayı da mal ödediği takdirde yemin düşer. İtkanî. Özetle...

Hükmün bu şekilde olması. mahalle halkının dışında muayyen bir kimsenin katil olduğunu iddia

etmediği zamandır. Muayyen bir kimsenin katli olduğunu iddia etmenin hükmü ise ileride gelecektir.

«Yukarda zikredildiği şekilde ilh...» Bu da, onu öldürmediğine dair Allah adına yemin etmektir.

«Bu... ilh...» Yani yeminden kaçındığı zaman hapsedilmek..

«Ama dâva hatan öldürme hakkında ise ilh...» Çünkü onun gereği maldır. Yeminden kaçındığı

takdirde de molla hükmedilir. Bu biraz zikrettiğimiz illetin muktezasına zıttır. Düşün...

«Hâniye'ye isnadla ilh...» Ben derimki: Bu, Zahîre'de Zahire'nin ibaresi de Minah'ta zikredilmiştir.

Kuhhistânî; Bu hükmü. Müctebâ, Kimanî ve diğer kitaplara isnad etmiştir. Ama benim Hâniye'de

gördüğüm ise şöyledir: Eğer mahalle halkı yeminden imtina ederse, yemin edinceye kadar

hapsedilirler. Musannıf, kasdi öldürme ile hataen öldürme arasında bir ayırım yapmamıştır.

Metinlerin zahiri de budur.

«Veya kölesi ilh...» Yani kölesinin hataen adam öldürdüğünü ikrar ederse... Kısası gerektiren amde

gelince, yukarıda kişinin kölesinin aleyhine ikrarının kabul edilmeyeceği geçmişti. Saihânî.

«Eğer başkası aleyhîne ilh...» Daha önce, Minah'tan naklettiğimiz üzere, o mahalle halkından

değilse. İleride gelecek açıklamadan da bu anlaşılacaktır.

«Yemin ettirilmeleri düşer ilh...» Kendi aleyhinde veya kölesi aleyhinde ikrarda bulunması halinde

de mahalle halkının yemin ettirilmeleri düşer. Eğer musannıf «kendi aleyhine veya kölesi aleyhine

yada mahallesinden olmayan başka biri aleyhine ikrar etse ve bunu maktulün velisi tasdik etse

mahalle halkının yemin ettirilmeleri düşer» deseydi daha güzel olurdu.

M E T İ N

Çocuğa, deliye, kadına ve köleye kasâme yoktur. Üzerinde öldürme izi olmayan ölüye de Kasâme

ve diyet yoktur. Zira o öldürülmemiştir. Çünkü örfen maktûl, hayatını bir canlının yaptığı bir fiil ile

kaybedendir. Halbuki o, üzerinde darb eseri olmadan ölmüştür. ödenecek şey ise kulun fiiline

tabidir.

Ağzından, burnundan. dübüründen veya zekerinden kan akan ve üzerinde darb eseri olmayan

kimsede de diyet ve kasâme yoktur. Çünkü kan buralardan hiç kimsenin fiili olmadan da çıkar. Ama

kulak ve göz böyle değildir. Ceset uzunlamasına yarılmışsa veya cesedini yarısından azı baş ile

birlikte bulunsa yine kasâme ve diyet gerekmez. Bunun sebebi yukarda geçmişti. Ölünün boynunda

sarılmış bir yılan olsa onda da kasâme ve diyet yoktur. Çünkü görünüşe göre adam o yılan

sebebiyle ölmüştür. Bezzâzîye.

Bütün âzaları tamamlanmış bir düşük bulunsa ve üzerinde darb eseri olsa o büyük insan gibidir,

kasâme de diyet de vaciptir. Zahiriye'de buna muhalif bir görüş yardır. Eğer maktulün velisi mahalle

halkından olmayan bir kişinin katil olduğunu iddia ederse bu mahalle halkı için bir ibadır ve

kendilerinden kasâme düşer.

Eğer veli mahalle halkından muayyen bir kişinin katil olduğunu iddia ederse kasâme düşmez. Bazı

âlimler ise düşeceğini söylemişlerdir.

Bir dâbbenin (hayvanın) üzerindeki bir maktûlün yanında bulunsa, onun diyeti mahalle halkına

değil, adı geçenlerden maktulün yanında bulunanın akilesi üzerinedir. Çünkü maktul onun

elindedir. Bu durumda, sanki onun evinde gibi olur.

Eğer hayvanın yanında, bir sürücü bir çekici ve bir de binici toplanmış olsalar o zaman diyet

hepsinin üzerinedir. Hayvan onların mülkü olmasa bile böyledir. Çünkü, onların ellerinde olmasına

göre hükmedilir.

Bazı âlimler tarafından da kasâme ve diyetin evde olduğu gibi o hayvanın sahibi üzerine olduğu

söylenmiştir. Bazı alimler tarafından ise kasâmenin sürenin üzerine vacip olmadığı söylenir. Ancak

onu gizlice sürerse müstesnâ. O zaman vacip olduğu söylenmiştir. Cevhere'de de bu görüş kati

olarak ifade edilmiştir.

Eğer o hayvanın yanında hiçkimse olmasa, o zaman kasâme ve diyet binitin bulunduğu mahalle

halkı üzerinedir.

Eğer, üzerinde bir maktul olan hayvan iki köy veya iki kabile arasından geçse bunlardan hangisi

maktulün bulunduğu yere daha yakınsa kasâme ve diyet onlar üzerinedir. Zira rivayet edilen bir

hadisi şerife göre iki köy arasında öldürülmüş bir ceset bulunmuş, Resulullah (S.A.V.) bu iki köy

arasının ölçülmesini emretmiş ve cesede daha yakın olanın üzerine kasâme ile hükmetmiştir.

Eğer bu iki köyün cesede yakınlığı eşitse o zaman her ikisine kasâme gerekir. Burada ifadenin

«hayvan» ile kayıtlanması, ittifakidir. Kuhistanî.

Yukardaki meselede, üzerinde bir maktul olan hayvanın aralarından geçtiği köylerin her ikisinden

de, hayvanın bulunduğu yeresinin ulaşması şarttır. Zeylâî'nin ibaresi de böyledir. Dürer ve diğer

kitapların ibaresi de böyledir. Dürer ve diğer kitapların ibarelerine göre ise maktulün sesinin iki

köyden duyulması şarttır.

Kâfî'den naklen Bercendi'nin ibaresine göre de köylerin halkları maktulün sesini duyuyor olmalılar,

çünkü o zaman ona bir kurtarıcı gidebilir. Bu durumda Maktûle bu şekilde yakın olmalarına rağmen

yardımdaki kusurları bunlara isnad edilir. Yoksa eğer ses ulaşmayan bir yerde bulunursa, o zaman

ona yardım etmeleri gerekmediği gibi, onların yardımıda kubul ettikleri de söylenemez. O zaman,

takdiren katil de sayılmazlar.

İ Z A H

«Çocuğa... kasâme yoktur ilh...» Çünkü onlar, yardım edebilecek kimseler değil. ancak başkalarına

uyan kimselerdir. Başkalarına uyan kimseler ise yardımda bulunamazlar. Yemin ise yardım eden

kimseler üzerinedir. Hem de çocuk ve deli doğru söz söyleyecek kimselerden değillerdir. Yemin ise

bir sözdür. Zeylaî.

«Ben derimki: «Çocuğa ve diğerlerine kasâme yoktur» ifadesinden murat: mahallede bulunan

maktulün kasâmesine, mahalle halkı ile birlikte girmemeleridir. O zaman bu, ileride metin olarak

gelecek olan, «Bir kadının mülkü olan bir köyde öldürülmüş olarak bulunan bir kimsenin kasamesi

kadına da vaciptir» hükmüne zıt değildir.

Bedayi'den naklen Tûrî'nin zikrettiği «Mükâtebin evinde bulunan öldürülmüş kimsenin kasâmesi de

mükâtebe vaciptir, eğer yemin ederse mükâtebin kıymetinden ve maktulün diyetinden hangisi daha

az ise onu vermesi gerekir.» diye ifade edilen hükme zıt değildir. Ticarete izinli bir köleye ait bir

evde öldürülmüş bir kimse bulunması halinde uygulanacak hüküm konusunda Velvâliciye'de şöyle

denilmiştir: «İstihsânen kasâmenin, mezunun efendisi üzerine olması gerekir. Efendi köleyi veya

bedelini vermek arasında muhayyerdir. Zira, eğer köle hatâen cinayet işlediğini ikrar etmiş olsa

ikrarı sahih olmadığı gibi yemin de ettirilmez.

«Ödenecek şey ilh...» Yani diyet kulun fiiline tabidir. Burada ise kulun fiili mevcut değildir. Aynı

şekilde kasâmenin mahalle halkına vacip oluşunun sebebi, sadece katilin onlardan olma

ihtimalinden dolayıdır. Burada ise bu ihtimal yoktur. Çünkü ölen kişi üzerinde öldürme eseri yoktur,

o zaman kasâme gerekmez. İtkanî.

«Ağzından ilh...» Hidâye ve diğer kitaplarda da aynen böyledir. Zahire'de şu zikredilmiştir. Ağzından

gelen kan, kafasından ağız yoluyla çıkıyorsa hüküm böyledir. Eğer karnından yükselerek geliyorsa,

o zaman öldürülmüş demektir. Kuhtetânî ve İtkani Fahru'l-İslâm'dan.

«Çünkü kan buralardan hiç kimsenin fiill olmadan kendiliğinden de gelebilir. Dübürden ve bazen,

ya içerdeki bir hastalıktan veya yenen blr şeyin dokunmasından dolayı, kan gelebilir. Tenasül

uzvundan gelen kan ise ya içten bir damarın yarılması veya böbrek veya karaciğer zayıflığı yahut da

şiddetli korku nedeniyle olabilir. Bunu İtkânî ifade etmiştir. Bundan anlaşıldı ki, eğer kimsenin

müdahalesi olmadan yanma, damdan düşme veya suda boğulma ile öldüğü bilinirse evleviyetle ne

kasame ne de diyet icabeder. Zira kasâmenin şartı, öldürmenin, kasâme ve diyete mani olacak

kuvvetli ve zahir bir sebebe bağlanmamasıdır. Hayriye'de de böyle denilmiştir.

«Ama kulak ve göz böyle değildir ilh...» Zira kulak ve gözden çıkan kan zahiren katle delalet eder.

Çünkü oralardan normal de bir fiilî müdahale olmadan kan çıkmaz. İtkâni.

«Çünkü sebebi yukarda geçmişti» O sebep «Bir maktülde kasâmenin tekrarına sebep olmaması

için» sözüdür.

«Kasâme de diyet de vacîptîr» Yani mahalle halkına... Çünkü zahire göre yaradılışı tam olan cenin

annesinden canlı olarak ayrılır. Yaradılışı tam olmayanda ise mahalle halkına hiçbirşey yoktur.

Çünkü annesinden ölü olarak ayrılmıştır. Hidâye.

«Zahîriye'de buna zıt bir görüş vardır.» Zahîriyye'nin ibaresi aynen şöyledir: «Cenin bir mahallede

öldürülmüş olarak bulunsa o mahalle halkına ne kasâme nede diyet vardır.»

Ben derimki: Birincisi. şerhlerde, Hidaye'de, Mütteka'da, Vikâye'de, Dürer'de ve diğer kitaplarda

zikredilendir.

«Bu, mahalle halkı için bir ibrâdır ilh...» Çünkü onlar maktulün diyetini sadece onun mahallede

bulunmasıyla değil, velinin iddiasıyla öderler. Velisi mahalle halkı haricinde başka birinin

öldürdüğünü iddia ederse, artık onların öldürdüğünü iddia etmesi mümküm olmaz. Çünkü şartı

yoktur. T. Şumnî'den.

Tatarhaniye'den zikredeceğimiz üzere, mülk de mahalle gibidir.

«... Ve mahalle halkından kasâme düşer ilh...» Velilerden biri mahalle halkı haricinde birinin

öldürdüğünü iddia etse ve diğer veliler orda bulunmasalar; iddia eden velî bulunmayan velilerin

kasâmede velileri değilse kasâme düşmez. Eğer velilerden biri : «Amr öldürdü» bir diğeri de, «Onu

öldüreni bilmiyorum» deseler bu birbirlerini yalanlama olmaz. Fakat kasâme düşer. Sâihani,

Zahidi'den...

Sâihanî burada davalıya ait olan hükmü zikretmedi. Bu meselenin hükmü İtkânî'nin şu zikrettiğidir:

«Eğer veli delil getirirse kabul edilir, getiremezse o zaman davalının bir kere yemin etmesi istenilir;

Yemin ederse diyet ödemekten kurtulur etmezse: dava hataen öldürme ise o zaman sabit olur.

Kısas davası ise ikrâr edinceye veya yemin edinceye yada -İmam-ı Azam'a göre- açlıktan ölünceye

kadar hapsedilir. İmameyn de erş lazım olduğunu söylemişlerdir. özetle... Bu bahsin tamamı

İtkânî'dedir.

«Kasâme düşmez ilh...» Yani zahiri rivayete göre. Mevahib. Çünkü Şârih kasâmeyi başlangıçta

mahalle halkına gerekli görmüştür. Buna göre velinin mahalle halkından birinin katil olduğunu iddia

etmesi Şarih'in meşru kıldığı şeye ters düşmez. O zaman kasâme ve diyet mahalle halkına sabit

olur. Kifâye.

«Bazı âlimler ise düşeceğini söylemişlerdir ilh...» Bu da Zahiri rivayetin dışında Ebû Yusuf'tan

yapılan bir rivayettir. Buna göre; Kasâme ve diyet geri kalan mahalle halkından düşer. Velîye,

«Delilin varmı? diye sorulduğunda olmadığını söylerse o zaman davalının bir kere yemin etmesi

istenilir. İbnu'l-Mübarek Ebu Hanife'den bunun benzerini rivayet etmiştir. Zeylaî.

«Diyeti... adı geçenlerden onun yanında bulunanın âkidesi üzerinedir...» Yâni kasâme vacip olur.

Yemin ettiği zaman da diyet âkilesi tarafından ödenir.

Alimlerden bazıları bunun hayvanın belirli bir mâliki olsun veya olmasın ifadesinden daha ummî

olduğunu söylemişlerdir. Kitab'ın mutlak ifadesi işte bu sebeptendir. Bazıları ise o hayvanın bir

sahibi olduğu takdirde kasâmenin ve diyetin, kendisi üzerine olduğunu söylemişlerdir.

Musannıf birinci görüşe göre hüküm vermiştir. Çünkü o ileride hayvan onların mülkü değilse...

demiştir. O zaman hayvan ile ev arasındaki fark hayvanın sahibine vacip oluşu evde oturana ise

vacip olmayışıdır. Nitekim ileride geleceği üzere sahibi evini kiraya vermiş de olsa rey ve idarede

binadan eli kesilmez. Ama hayvan bunun hilâfınadır. Onda tasarruf hakkı, hayvanı elinde tutanındır.

«O zaman diyet hepsinin üzerinedir ilh...» Yâni âkileleri üzerine... Kasâme ise kendileri üzerinedir.

İnâye.

«Onların mülkü olmasa bile îlh...» Yani ister hayvan onların mülkû olsun ister olmasın. Hayvan

sahibi adı geçenlerden biri olursa bakılır: Meselâ süren kişi sahibi ve binen veya çeken kişi de

yabancı olsa yada bunun aksi olsa o zaman diyet hem sahibinin hemde binenin veya çekenin

üzerinedir. Musannıfın mutlak ifadesi bu suretlerin hepsini kapsar. İtkânî'nin zikrettiği «eğer maktul

bir gemide bulunsa, diyeti gemide bulunan, gemi sahibi ile yolcuların üzerinedir. Çünkü gemi

hareket eder ve döner. O zaman da, onda tazminat yardım ile değil hayvandan olduğu gibi zilliyetin

sübûtu iledir,» ifadesi de buna delâlet eder. Bunu Sa'dî ifade etmiştir.

«Çünkü onların ellerinde olmasına göre hükmedilir ilh...» Bu söz hayvan ile bina arasındaki farka

işaret eder.

«Bazı âlimler tarafından da kasâmenin sürenin üzerine vacip olmadığı... söylemiştir ilh...» Hayvanı

çeken ve binenin de süren gibi olması münasiptir. Remzî'den naklen Hamevî'de yer alan ibarede

buna îşaret etmektedir: Açıktan bir cenaze taşısalar ve sonrada onun öldürülmüş olduğu meydana

çıksa onda hiçbirşey gerekmez. Ebu's-Suud.

«Cevhere'de de bu görüş kat'î olarak ifade edilmiştir ilh...» Şu kadar var ki Kifâye'de bu hükmün

Ebu Yusuf'tan Zahirî rivayetin dışında bir rivayet olduğu söylenmiştir.

«Eğer üzerinde bir maktûl akm bu hayvan... geçse ilh...» Yani onunla beraber hiçkimse olmadığı

halde... Miskin. Zira onunla beraber bir sürücü veya benzeri birisinin olmasının, hükmü yukarda

geçti.

«Veya iki kabile ilh...» veya iki yol veya iki mahalle... Kuhustânî.

«Hangisi daha yakınsa onun üzerinedir ilh...» Yâni hangisi maktûla daha yakınsa... Böyle olması,

hiçkimsenin mülkü olmayan yerde bulunduğu zaman da söz konusudur. Ama birinin mülkünde

olursa, mülk sahibi üzerinedir. Kuhistânî buyakında gelecektir. Kuhistâni demiştir ki: «Bu ifade

maktul bir köyün toprağı ile diğer bir köyün binaları arasında bulunduğu zaman kasâme ve diyetin

bunlardan daha yakın olanın üzerine olduğunu bildirmektedir.

«Eğer ikisinin de cesede yakınlığı eşitse zaman her ikisinin de üzerine kasâme gerekir.» Şayet

köylerden birinde bin kişi diğerinde ise daha az kişi olsa diyet her iki köy halkı üzerine ihtilafsız

olarak yarı yarıyadır. T. Hidiye'den.

Ben derim ki! Maktulun velisinin davacı olmasının kasâmenin şartlarından olduğunu biliyorsun. O

zaman iki köye eşit mesafede bulunan maktulün velisi köylerin birinden davacı olup diğerinden

olmasa hüküm nasıl olur? Bana zahir olan şudur: Maktulün velisi maktule eşit mesafedeki iki

köyün birisinden davacı olsa kasâme diğerinden düşmez, çünkü kasâme her iki köye de vaciptir. O

zaman bu bahis şöyle olur: Mahalle halkından belirli bir kişiden davacı olsa kasâme diğerlerinden

yine düşmez. Ama eğer daha uzak olan köy halkından davacı olsa bu. daha yakın olan köy için ibrâ

sayılır. Çünkü aslında. sadece daha yakın olandan davacı olması gerekiyordu. Bu mesele mahalle

halkından olmayan birisinden davacı olduğu zaman mahalle halkının ibra edilmiş olmasına

benzer... Bu bahis araştırılsın.

«Burada hayvan» ile kayıtlanması ittifâkidir». Eğer iki köy arasında atılmış olarak bulunsa hüküm

yine aynıdır. T.

«Köylerin her ikisinden de hayvanın bulunduğu yere ses ulaşması şarttır ilh...» Zeylaî ve Hidâye

sahipleri bu şartı «kîl» (denildiki) sözü ile tabir etmişlerdir Şu kadar var ki Hâniye ve Velvaliciye'de

bu şart kesin bir dille ifade edilmiştir. İbnu Kemal ve Dürer sahibi de bu ikisine uymuşlardır. Dürer

sahibi bunu musannıf gibi metin olarak almıştır. Mevahip'te de aynen böyledir. Bunun illeti zahirdir

ve şunu ifade etmektedir ki: Eğer o maktulun bulunduğu yerden ses ulaşmazsa kanı heder olur, şu

kadar var ki böyle olması o yerin kimsenin mülkü olmaması veya hususi yada umumi zilliyette

olmaması halindedir. Bunun takriri ileride gelecektir.

Bir hükmün «kile» denildi sözcüğü ile ifade edilmesi, onunzayıflığına delalet eder. (Redaktör)

«Zeylâi'nin ibaresi de böyledir ilh...» Yâni bazı nüshalarda olduğu gibi... Bazı nüshalarda ise

Dürer'deki ifade gibidir ve Bunların hepsinin bir tek manaya irca edilmesi mümkündür. Demekki,

metindeki ifade gibi olursa «köylerin duyması» şarttır. Dürer'deki gibi ifade edilirse «ondan ses

ulaşması» şarttır. İşte bu da Kûfî'deki ifade ile kasdedilenin aynıdır. zira genellikle köylerin halkları

maktulün sesini duyacakları bir yerde oldukları takdirde maktül de onların seslerini duyar. Şu kadar

var ki tazminatın sebebi onların onu kurtarmada kusurlu olmalarıdır. O zaman akla gelen maktulün

köylülerin seslerini duyması değil, onların maktulün sesini duymalarıdır. Bundan dolayı Şarih de

musannıfın sözünden murad edilen şeyin açıklanması için burada Dürer ve diğer kitapların

ibarelerini aldı. Sen düşün.

M E T İ N

Maktulûn bulunduğu yerin durumuna bakılır. Eğer mülk ise kasâme maliklerine, diyet de maliklerin

âkileleri üzerine vaciptir.

Bilinen kimselere vakfedilen mülkün durumu da böyledir. Zira itibar mülk ve velâyetedir. Nitekim

musannıf Velvâliciyye ve Bezzaziye'ye istinaden böyle ifade etmiştir.

Ben derim ki: Dürer ve diğer kitaplara uyularak. ileride metinde bunun tasrihi gelecektir. Buna göre,

«yakınlığa» itibar edilmez. Ancak maktül hiçkimsenin mülkünde ve zilliyetinde olmayan mübah bir

mekanda bulunduğu takdirde «yakınlığa» itibar edilir. Aksi halde kasâme mülk sahibi ile malı elinde

tutan üzerinedir. Velâyet ve zilliyetten murat: o mekân, sayılabilecek bir topluluğunda olsa özel

mülkiyettir. Eğer maktulün bulunduğu yer müslümanların umumuna alt bir yer olsa. o zaman

hiçkimse üzerine kasâme ve diyet yoktur.

Şu kadar var ki, onun diyeti hazineden verilir. Bu ileride gelecektir. Sen düşün. Zilliyetten murad da,

hak edilmiş zilliyettir.

Valinin, sahiplerinden zulmen aldığı topraklara gelince, uygun olan buralarda bulunan bir maktulün

kanının heder olmasıdır. Çünkü gâsıp üzerine diyet yoktur. Kuhistanî Kirmânî'den naklen...

Araştırılsın.

Eğer maktulün bulunduğu yer sahipsiz olup, ama müslümanların ellerinde bulunursa o zaman

diyetin beytü'imâlden verilmesi gerekir. Zira biz zikrettik ki eğer ses duyulacak bir yerde olsa onu

kurtarmak sesi duyan kişi üzerine vaciptir. Velvaliciye'de de aynı şekildedir. Vetvâliciye'de

denilmiştir ki: Maktül bir adamın bir köyün yanındaki tarlasında bulunsa ve toprak sahibi de o köy

halkından olmasa, kasâme ve diyet köy halkına değil toprak sahibinedir. Çünkü itibar mülke ve

velâyetedir. Ben derimki:

Bu sarahaten şunu ifade etmektedir, yakınlığa mülk ve vakıf olan mekanda değil ancak mübah olan

yerlerde itibar edilir, çünkü toprağı idare sahibine aittir. Bu bahis ileride metin olarak gelecektir.

Dikkatli ol!

Eğer maktül bir insanın evinde bulunsa, kasâme ev sahibi üzerinedir. Şayet âkinesi de orada

bulunuyorlarsa onlar da kasâmeye dahil olurlar. Ebu Yusuf buna muhalefet etmiştir. Mülteka. Eğer

o binanın ona ait olduğu hüccetle sabit olursa ve âkilesi de varsa diyet âkilesinedir. Aksi halde

k6ndl üzerinedir. Nitekim ileride gelecektir.

İ Z A H

«Bilinen kimselere vakfedilen mülkün durumu da böyledir ilh...» Yani ileride geleceği gibi kasâme

ve diyet onların üzerinedir.

«Bilinen kimselere ilh.» Bu ifade ile fakir ve düşkünler gibi genel bir şekilde anılan bilinmeyenler bu

hükmün dışına çıktılar. Böyle bir yerde bulunan maktulün diyetinin beytü'l-mâlden verilmesi

gerekir. Nitekim musannıf bunu ileride bahis olarak zikredecektir.

«Zira itibar mülk ve velâyetedir ilh...» Şarihin bu sözünde itirazi bi görüş vardır. Çünkü vakıfta

velâyet vâkıf yapanın veya onun mütevelli kıldığı kimsenindir.

«O zaman ilh...» Yani diyeti: mülkte ve hususi olarak bir şahsa vakfedilen malda sahipleri

üzerinedir. O zaman sesin duyulması ile kayıtlanan yakınlığa itibar edilmez. Yakınlığa ancak

hiçkimsenin mülkü ve hususi zilliyeti olmayan mübah toprakta itibar edilir. Mübah arazi (sahipsiz

arazi) altına iki şey daha olur. Birisi, hiçkimsenin faydalanmadığı bir kır diğeri de müslümanların

elinde bulunan ve faydalandıkları bir kırdır. Demekki bu kırların her ikisinde de yakınlığa itibar

edilir. Yani sesin duyulacağı en yakın olan yere bakılır, o zaman kasâme daha yakın olan yer

halkına vacip olur. Eğer maktulün bulunduğu yerden ses duyulmuyorsa, o kır müslümanların elinde

olduğu takdirde maktulün diyeti hazineden verilir. Nitekim musannıf bunu yakında zikredecektir.

Aksi halde kanı heder olur. Nitekim musannıfın «onlardan sesin ulaşması şarttır» sözünden

anlaşıldı. Bunu yukarda beyan etmiştik. Bu da Tahavî'nin Hindiye'den, Hindiye'nin de Muhit'ten

naklettiği şu sözlerdir: «Maktul bir kırda bulunsa; eğer kır mülk ise kasâme ve diyet onun sahibi ile

kabilesi üzerinedir. Ama şayet mülk değilse bakılır, eğer oradan şehre ses ulaşıyorsa o zaman

kasâme şehir halkı üzerinedir. ulaşmıyorsa müslümanlar o sahradan odun kesmek, ot biçmek ve

hayvan otlatmak gibi şeylerle faydalandıktan takdirde diyet hazineden ödenir. aksi halde kanı heder

olur» Özetle.

Buna göre: Haniye'nin «maktül sahipsiz bir yerde olur, ve orası da müslümanların zilliyetlerinde ise

diyet hazineden verilir» sözü, diyetin hazineden verilmesinin o sahipsiz yere ses ulaşacak kadar

yakın şehir veya köyün olmaması haline hamledilir. Çünkü Hâniye'de evvela sesin ulaşması

katiyetle şart kılınmıştır. Nitekim bunu Hâniye'den naklen daha Önce söylemiştik. Burun özeti

şudur: Evvela muteber olan mülkiyet ve hususi zilliyet sonra yakınlık sonra da amme zilliyetidir.

BİR UYARI: Tatarhaniye'de: «Eğer maktulün bulunduğu yer hiç kimsenin mülkü değilse ve oradan

ses duyuluyorsa kasâme ve diyet şehirdeki o yere en yakın olan kabileler üzerinedir»

Denilmektedir. Bu ibare şunu ifade ediyor: Kasâme şehir halkının tümü üzerine değil şehirdeki o

yere en yakın olan kabile üzerinedir. Unutulmasın...

«O yer sayılabilecek kadar bir toplumunda olsa ilh...» Yani o yer ya bir kimseye veya bilinen

kimselere vakfedilen mülk gibi, sayılabilecek çoklukta kimselerin mülkü olsa...

«Ancak onun diyetinin beytü'lmâl'den verilmesinin vacip oluşu ileride gelecektir.» Yani yakında

metinde gelecektir.

«Sen düşün» Şârih bununla iki görüşün uyuşturulmasının mümkün olduğuna işaret etmiştir. Bu da

Bedayi'nin «hiçkimse üzerine diyet yoktur» sözünün insanlardan hiç kimse üzerine diyet

olmamasına hamledilmesidir. H. Yani o zaman bu ifade diyetin hazineden verilmesinin gerekli

oluşuna zıt olmaz. Şu kadar var ki bu da, insanlardan hiçkimseye yakın biri yerde bulunmadığı

zaman da söz konusudur. Aksi halde önceden bilinmediği gibi diyet sesi işitebilecek kimseler

üzerinedir.

«Araştırılsın.» Ben derim ki: Bunun araştırılması şöyledir: Bu mesele ihtilâflıdır. Zira Kuhustani'nin

Kirmânî'ye isnad ettiği «yeri gasbeden kîşiye diyet yoktur» sözü, musannıfın ileride gelecek olan

«eğer mülk satılsa fakat kabzedilmese» sözünün yanında, Hidâye Şerhlerinde zikrolunan ifadedir.

Zeylaî de; o bahiste şöyle demektedir; Bu bahis binanın emanet olduğu durumun aksinedir. Çünkü

bina emanet olduğu takdirde tazminat malikinin üzerinedir. Çünkü tazminat korumayı terketme

tazminatıdır. Korumayı terketme tazminatı da ancak korumaya gücü yeten kimse üzerine vaciptir.

Korumaya gücü yeten de niyabeten değil asaleten zilliyete sahip olandır. Emanet alanın zilliyeti ise

niyâbeten zilliyettir. Müstair ve müretehin de böyledir. Gâsıp da bunlar gibidir. Zira gasıbın

zilyedliği de emaneten olan bir zilyedliktir. Çünkü bize göre akâr gaspla tazmin olunmaz. Bu

Nihâye'de zikredilmiştir. Hidâye'de de, gasıbın gasbettiği yerde bulunan maktulün tazminatının

gasıba ait olduğuna delalet edecek sözler zikredilmiştir: Yani Hîdaye bu hükmü «akorda go$p

tohckkırit eder» görüşü üzerine bina etmiştir. Bunu da imamlarımızdan bir çokları tercih etmiştir.

Minah.

«Eğer maktutun bulunduğu yer sahipsiz bir arazi ise ilh...» Yani yukarda belirttiğimiz gibi oradan da

ses duyulmuyorsa.

«Zira biz zikrettik ki: ilh...» Velvâliciye bunu, daha evvel gecen «diyet ve kasâme köylerden ses

duyulacak kadar yakın olanın üzerine vaciptir» sözüne gerekçe olarak zikretmiştir. Şu. kadar var ki

Velvalciye, ta'lil ile muallel arasını musannıfın metin olarak zikrettiği, «mekanın haline itibar edilir»

sözü ile ayrılmıştır. Şarih de bu ayırımın onun illeti olduğunu zannetmiştir. Halbuki öyle değildir.

Zira burada diyetin hazineden ödenmesinin mâmur yerlerde sesin duyulmayacağı kadar uzak

olması halinde olduğunu biliyorsun.

«Toprak sahibi de o köy halkından olması ilh...» Bu sözün mefhumu muhalifi (zıddından anlaşılan)

şudur: Eğer yerin sahibi de. o köy halkından ise, köy halkı onun akilesi olduğu takdirde o da köy

halkına dahil olur. Düşün.

«Bu açıktır ilh...» Şârihin daha önce söylediği «o zaman yakınlığa itibar edilmez» sözü ile birlikte bu

ifadesine hiç ihtiyaç yoktur.

«Çünkü toprağı idare etmek ilh...» Şârihin bu sözü düşürülmüş bir ifadenin gerekçesidir. O da

şudur: Aksi halde diyet malikin ve velayet sahibinin üzerinedir. Çünkü... T.

«Kasâme ev sahibi üzerine gerekir ilh...» Buna göre o, tekrar tekrar yemin eder. Vetvâliciye. Bina

kilitli olup içinde hiçkimse olmasa bile durum aynıdır. Tûrî. Kasâmenin ev sahibi üzerine oluşu

maktülün velisinin ev sahibinin katil olduğunu iddia ettiği zaman da söz konusudur. Ama eğer

maktulün velisi başka birinin katil olduğunu iddia ederse ev sahibine ne kasâme ne de diyet

vaciptir. Tatarhâniye.

«Eğer âkilesi de orada bulunuyorlarsa ilh...» Yani Burhan'dan naklen Şurunbulâliye'de de

belirtildiği gibi âkilesi de onun şehrinde bulunsalar...

«Ebû Yusuf buna muhalefet etmiştir ilh...» Zira o, «Akilesi kasâmeye dahil olmaz, zira bir

başkasının onun binası üzerinde velâyet yoktur» demiştir.

İmam-ı Azam ile İmam Muhammed'in delilleri şudur: Akile birbirlerini korumak ve yardımlaşmak için

toplandıklarından dolayı sahibini korumakla birlikte evini korumak da onlar için gereklidir. Bunun

aksine eğer akilesi o şehirde değillerse kasâmeye dahil olmazlar. Velvâliciye.

M E T İ N

Kasâme ve diyet; hıtta ehli imam. bir yeri fethettiğinde kendilerine verdiği kişilere aittir. Onlardan

bir kişi de kalsa hüküm aynıdır. Orada oturanlarla, o yeri alanların vazifesi değildir. Ebu Yusuf ise

kasâme ve diyette bunların hepsinin müşterek olduklarını söylemiştir. Eğer oranın ilk sahiplerinin

hepsi mülklerini satarlarsa diyet ve kasâme icma ile müşterilerin üzerinedir.

Eğer maktul bir topluluğun ortak olduğu bir binada bulunsa ve binanın ekserisi birisinin olsa o

zaman diyet şuf'a gibi ortakların sayılarına göredir.

Eğer bina satılsa alan kimse onu kabzetmeden içinde birisi ölü olarak bulunsa diyeti satanın âkilesi

üzerinedir. Muhayyerlikle satılan bir mülkte bulunan maktulün diyeti ise evi elinde tutanın akilesi

üzerinedir. İmameyn bu görüşe muhalefet etmiştir. Şâhitler, maktulun bulunduğu evin zilyede ait

olduğuna şahitlik edinceye kadar akile diyeti ödemez. ZiIyed, öldürülenin kendisi de olsa durum

aynıdır. Nitekim ileride gelecektir. Sadece zilliyetlik kâfi değildir, hatta eğer yalnız zilliyet yeterli olsa

idi ne akilesi ne de kendisi diyeti ödemezdi. Dürer. Dürer buna gerekçe olarak şöyle demiştir:

«Varisler için yine varislerin aleyhine diyet yüklemek mümkün değildir.» Ancak bunda da bir

yanlışlık var. Zira diyetin maktul için alındığı takarrur etmiştir. Hatta vârislere hiçbirşey kalmasa bile

borçları diyetten ödenir. Sonra da varisleri ona hâlef olurlar. Bu durumda diyeti varislere yüklemek

(varisler için değil) ölü için olur. Böyle söylenmiştir.

Ben derim ki: şöyle de denilebilir: «Maktul kendisi için diyet veremediğine göre, şüphe kuvvetli

olduğu için başkası da hayda hayda veremez». Sen düşün.

Eğer bir maktul bir gemide bulunsa kasâme ve (Dürer) diyeti ittifakla gemide bulunan yolcularla

gemi mürettebatı üzerinedir. Çünkü gemi hayvan gibi onların elindedir. Arabanın hükmü de

gemininki gibidir.

Bir mahalle mescidinde ve mahalle halkına hâs bir sokakta bulunan bir maktûlun kasâme ve diyeti

İbnu Kemal'in de Bedayi'e istinaden ifade ettiği gibi mescidin cemaatı veya sokak halkı üzerinedir.

Molla Hüsrev bunu tahkik etmiş, musannıf da ikrar etmiştir.

Mülk olan bir sokakta bulunan maktulun kasâme ve diyeti de o sokağın sahipleri üzerinedir.

İmam Ebû Yusuf'a göre ise sokakta oturanlar üzerinedir. Mülteka.

Mülk olmayan sokak ile önü açık olan cadde, hapishane ve büyük camide ve müslümanlardan

birinin veya sayılabilecek bir cemaatin olmayıp müslümanların umumunun tasarrufta bulundukları

yerde bulunan maktul için hiçkimse üzerinde kasâme ve diyet yoktur. İbnu Kemâl onun diyeti ancak

hazineden verilir. Zira sorumluluk menfaatle olur. Sonra, zikredilen yerlerde diyetin hazineden

ödenmesi o yerin mahallelerden uzak olması halindedir. Mahallelere uzak değil de yakınsa o zaman

kasâme ve diyet maktulun bulunduğu yere en yakın mahalle halkı üzerine vacip olur. Çünkü o,

mahalle halkının koruması ile korunabilir. O zaman kasâme ve diyet mahalle halkı üzerinedir.

Maktül mahallelerden uzak bir sokakta olur ve geceleri orada oturan bulunur veya birisinin orada

mülkü varsa kasâme ve diyet aynı şekilde onun üzerinedir. Çünkü onun o yeri koruması gerekir. Bu

durumda kusurlu olmakla suçlanılır. Kusurun gerektirdiği kasâme ve diyet de kendisine gerekir.

Nihâye'ye nispetle İnaye'de böyle denilmiştir.

Ben derim ki: Merhum Osmanlı müftüsü Ebu's-Suud efendi de böyle fetva vermiştir. Bu ifade her

nekadar metinlerde olmasa bile musannıf buna itimad etmiştir. Zira bu fetvâların ve şerhlerin

ekserisinde sarahaten söylenmiştir. Unutulmasın...

İ Z A H

«Kasâme ve diyet ilh...» Müfred olan zamire riayet edilerek yalnız kasâme denilseydi,. daha iyi

olurdu. Çünkü diyet inâye ve diğer kitaplarda belirtildiğine göre tarlaya ilk mâlik olanın akilesi

üzerine vaciptir. Şurunbulaliye'de şöyle denilmektedir: «Mahalle konusunda olduğu gibi burada da

tafsilat vermesi uygundu». Buna göre maktulun velileri. onun kasden öldürüldüğünü iddia

ederlerse diyeti hıtta ehlinin (devlet başkanının fethettiği araziyi ilk verdiği kişiler) kendisinin

ödemesi gerekir. Eğer hatâen öldürüldüğünü iddia ederlerse o zaman âkilelerinin ödemeleri

gerekir. Ebu'sSuud zahiri rivâyete muhalif olduğu için bu tafsilata itiraz etmiştir. Nitekim yukarda da

geçmişti.

«Hıtta ehline aittir ilh...» Hıtta ehli Talibe (tû't-talibe) adlı eserde belirtildiğine göre: Devlet

başkanının araziden ifraz edip ayırarak bir şahsa verdiği parçadır. Kuhistanî.

«Oturanlarla... üzerine değil ilh...» Müstecirlerle müstairler gibi... O zaman kasâme, gaib de olsalar

malikleri üzerinedir. Tâtarhâniye. Hibe, mehir, vasiyyet veya mülkiyet sahiplerinden herhangi bir

sebeple malîk olanlar da herne kadar o araziyi kabzetseler bile yine müşteriler gibidirler. Kuhistâni.

«Eğer Hak sahiplerinin hepsi mülklerini satarlarsa diyet ve kasâme icmâ ile müşterilerin üzerinedir

ilh...» Yani orada oturanlar üzerine değil. Bunun özeti şudur: Bir mahallede. eskiden beri mülk

sahibi olanlar ve yeni mülk sahibi olanlarla icâr ve lâre ile oturanlar olsa kasâme yalnız eski mülk

sahipleri üzerinedir. Çünkü oranın yönetim yetkisi onlara aittir.

Bir mahallede yeni mülk sahipleri ile icâr ve iâre ile oturanlar olsa o zaman kasâme yeni mülk

sahiplerinin üzerinedir.

Sadece icâr ve iâre ile oturanlar olduğu zaman onlara hiçbir şey yoktur. Bu zikredilenlerin hepsi

İmam-ı Azam ile İmam Muhammed'e göredir. Ebu Yusufa göre ise her üç sınıf da kasâmenin

vücubunda eşittirler. Bu bahsin tamamı Tahâvi şerhindedir.

Bazı âlimler tarafından şöyle denilmiştir: «Kasâmenin hıtta ehlinin üzerine vacip oluşu onların

örfüne göredir, bizimkine göre ise kasâme müşterilerin üzerinedir. Çünkü Kirmâni'de de işaret

edildiği gibi yönetim müşterilere aittir.» Kuhistanî.

«Mahalle» ile kayıtlanmasının sebebi şudur: Maktul müşteri ile hıtta sahibi arasında müşterek olan

bir binada bulunsa fukahanın icmâ-ı ile kasâme ve diyette her ikisi de eşittirler. Bu bahsin tamamı

İnaye'dedir.

«.. Ortakların sayılarına göredir ilh...» Binanın yarısı Zeyd'in onda biri Amr'ın geri kalanı da Bekir'in

olsa kasâme hepsinin üzerine, diyet de eşit olarak onların akileleri üzerinedir. Zira korumakta ve

yönetimde, mülkte payı az olanla çok olan eşittirler. Ortak bir ırmakta bulunan bir maktûlün hükmü

de yukarıdaki gibidir. Kulhistanî.

«Satanın akilesi üzerinedir ilh...» Yani diyet satanın akilesi üzerinedir. Şârihler böyle söylemişlerdir.

Minah'ta da «diyet ve kasâme satanın âkilesi üzerinedir» denilmektedir.

Ben derim ki: Geçen şu tafsilatın burada da câri olduğu açıktır: Binasında maktul bulunan kimsenin

akilesi de aynı şehirde iseler, o zaman onlarda onunla beraber kasâmeye dahil olurlar. Yoksa

olmazlar. Sen düşün.

«İmameyn buna muhalefet etmiştir ilh...» Zira-İmameyn şöyle demişlerdir: «Eğer mebi'de

muhayyerlik yoksa diyet ve kasâme müşterinin akilesi üzerinedir. Muhayyerlik varsa, o zaman

kasâme ve diyet muhayyerlik hakkına sahip olan tarafın akilesi üzerinedir. Muhayyerlik ister

satıcının olsun isterse müşterinin..» İbnu Kemâl.

Bunun özeti şudur: İmamı Azam zilliyete itibar etmiştir. İmameyn ise mülkiyet varsa ona itibar

etmişlerdir. Olmadığı zamanda mülkiyetin kararı üzerine tevakkuf edilir. Kifâye.

«Şahitler, maktulün bulunduğu evin zilliyet sahibine ait olduğuna şehadet edene kadar akille diyeti

ödemez ilh...» Yani âkile o evin, evi elinde tutana ait olduğunu inkâr ederek onun emanet, iyreti

veya kira olduğunu söyleseler diyeti ödemezler. Ancak, şahitler onun mülkü olduğuna dair şahitlik

ettikten sonra öderler. İnâye.

«Yalnız zilliyet de kafi değildir ilh...» Zira zahiri hal, bir şeyi haketmek için delil olmaya uygun

değildir ama vermek için uygundur.

«Hatta eğer yalnız zilliyette olsa ilh...» Yani yalnız zilliyetle olsa. H. «Dürer ilh...» Dürer'in ibaresi

şöyledir: «İçinde maktül bulunan bina onu elinde tutana ait olduğu delille sabit olursa bina

sahibinin akilesi diyeti öder. Akilenin diyeti ödemesi akile bulunduğu takdirdedir. Ama akilesi

yoksa, birkaç kez geçtiği gibi diyet kendi üzerinedir. Diyetin onun üzerine olması da sadece

zilliyetle değildir. Hatta eğer sadece zilliyetle olmuş olsa ne âkilesi ne de kendisinin ödememesi

gerekirdi. «Kendisi» sözünün manası şudur: Yani âkilesi olmadığı zaman kendisi ödemez.

Meselenin özeti şudur: Bir adamın elinde bir ev olsa ve onda bir maktül bulunsa o maktül ister

zilliyet olsun ister başkası olsun her iki surette de sadece zilliyetlik sebebiyle varsa akilesi üzerine,

yoksa kendisi üzerine diyet ödemek gerekmez. Diyet ancak o evin, malı elinde tutana ait olduğu

sabit olduğu takdirde vacip olur. Mülkiyetin zilliyet'e ait olduğu sabit olduğu bakılır; eğer maktul ev

sahibinden başkası ise diyet ev sahibinin akilesi üzerinedir, akilesi yoksa kendisinedir. Ama şayet

bulunan maktul ev sahibinin kendisi olursa, bu ihtilaflı bir meseledir. Musannıf bunu daha sonra

zikredecektir.

İmama göre evinde öldürülmüş olarak bulunan kimsenin diyeti varislerinin akilesi üzerinedir.

İmameyne göre ise bundan dolayı hiçbirşey icap etmez. Zira varisler için varisler aleyhine birşey

yüklemek mümkün değildir. Burada İmamın delili şudur: Diyet maktül için alınır, varislerde onun

halefi olurlar. Buna göre varisler üzerine diyet yüklemek varisler için değil maktul içindir. Ancak

İmam'ın bu deliline şu itiraz varid olabilir:

Eğer ne maktulün ne de varislerinin akilesi varsa o zaman kendisi için diyet ödemediğine göre

başkasıda onun için öncelikle ödemez.

Burada Şarih'in takririnden murad da budur. Şu kadar var ki Şarih'in buradaki tabiri araştırılarak

ifade edilmiş değildir. Sen düşün. Bu sözün tamamı yerinde «ihtilaflı mesele» adı altında gelecektir.

«Kasâme ve diyet ilh...» Zâhir olan şudur: diyet akileleri üzerine değil de kasâme gibi gemidekilerin

üzerinedir. Çünkü akileleri orada değildirler. O zaman ev meselesinde geçen tafsilat burada geçerli

olamaz.

(Açık olan şudur ki diyet.... sözü) Bilinmelidir ki burada doğrusu diyet değil kasame denilmesiydi.

Zira gerekçede buna delalet eder. Çünkü âkilenin üzerine diyeti icap ettiren hiçbir kimse akilenin

hazır olmasını şart kılmamıştır. Ancak kasamede hazır olmalarını şart kılmışlardır. Nitekim «ev

meselesinde» de bu geçti. Düşün.

«Gemide bulunan ilh...» Bu ifade geminin sahiplerini de kapsar. Hatta gemide bulunan ile gemide

bulunan yolcular üzerine de diyet gerekir. Aynı şekilde kürekçilere de icabeder. Bu hususta mal

sahibi olanla olmayan eşittirler. Hidâye.

«İttifakla ilh...» Bu ittifak, Ebu Yusuftan rivayet edilene göre açıktır. Çünkü o. mahallede bulunan

maktul hususunda mahalledeki mal sahipleri ile kira veya iyreti olarak oturanlar eşit kabul etmiştir.

Demekki bu meselede aynı şekildedir. Ebu Hanife ve Muhammed ise mahallede oturanları,

mahalledeki mal sahiplerine ortak kabul etmezler, çünkü mahalleyi yönetmek oturanlara değil mal

sahiplerine aittir. Gemide ise mal sahipleri ile oturanlar eşittirler. Çünkü gemi yerinde sabit olmayıp

hareket etmektedir. O zaman onda muteber olan hayvanda olduğu gibi, mülkiyet değil zilliyettir.

Gemide bulunanlar ile sahipleri gemi hareket ettiği müddetçe zilliyette eşittirler. Mahalle ile ev ise

bunun aksinedir. Çünkü onlar hareket etmezler. Kifaye.

«Bir mahalle mescidinde ilh...» Kabile mescidi de mahalle mescidi gibidir. Mülteka'dan naklet

Tatarhaniye'de şöyle denilmiştir: Eğer bir kabilenin mescidinde bir maktûl bulunsa onun kasâme ve

diyeti o kabilenin akilesi üzerinedir. Eğer mescidin kime ait olduğu bilinmeyip orada ancak

yabancılar namaz kılıyorlarsa bakılır: Eğer mescidin arsasını alıp yapan biliniyorsa kasâme ve diyet

onun akilesi üzerinedir. Bilinmiyorsa o zaman kasâme ve diyet mescide en yakın olan evin sahibi

üzerinedir. Eğer mescit çıkmaz bir sokakta ise ve o sokağın namaz kılınacak yeri bir tane ise o

zaman maktulün kasâme ve diyeti o çıkmazdaki binaların sahiplerinin akileleri üzerinedir.

şayet birkaç mescidi olan bir kabile içinde bir maktul bulunsa o zaman diyet ve kasâme kabile

üzerinedir. Eğer onlar bir kabile değillerse o zaman mahalledeki mülk sahipleri üzerinedir. Her

mescidin cemaatı o mescidin mahallesinin halkıdır.

«Mahalle halkına hâs ilh...» Musannıfın «büyük cadde açık olandır»

sözünden anlaşıldığı gibi mahalleye has olan caddeden maksat önü kapalı olandır.

«İbnu Kemâl'in de tahkik ettiği gibi ilh...» Bilinmelidir ki Molla Hüsrev Dürer'de yolu ikiye ayırmıştır.

Birisi «hâs» olandırki önü acık değildir. Diğeri de umumî olandır ki bununda önü açıktır. Bu da yine

iki kısımdır:

Birisi mahalle caddesidir. Çoğunlukla oradan mahalle sakinleri geçer. bazen başkaları da geçebilir.

Diğeri ise büyük caddedir. Oradan ise herkes eşit olarak geçebilir. Musannıf da Minah'ta bunu ikrar

etmiştir. İbnu Kemal ise Şurunbulâliye'de bu hükme «bu kabul edilemez» diyerek itiraz etmiştir.

Sahih olan yorum ise şudur: Mahalle caddesinden maksat mahalle halkına hâs olan yoldur. Bu da

ancak önü açık olmayandır. Çünkü kasâme ve diyetin lüzumu yönetim ve korumayı terketme

itibariyledir. Bu da ancak mahalledeki özel tasarrufla olabilir. İşte bundan dolayıdır ki Bedâyi'de,

«Büyük bir mescitte ve umumi akın cadde ve köprüde kasâme yoktur. Çünkü buralarda ne mülkiyet

ne de hususi bir zilliyet vardır» denilmiştir. İşte bu izahla, «Şarih'in: Molla Hüsrev bunu tahkik

etmiştir» sözünün hatalı olduğu anlaşılır.

«Büyük cami de ilh...» Büyük camide bulunan maktulün kasâmesinin olmaması, camiyi inşa edenin

bilinmemesi halindedir. Ama eğer biliniyorsa kasûme bâninin, diyet de akilesinin üzerinedir.

Kuhistani.

Mültekâ'dan naklen Tâtarhaniye'de şöyle denilmiştir: «Büyük bir camide bir maktul bulunsa ve katili

bilinmese veya cuma günü izdihamdan halk onu öldürse ve kimin öldürdüğü bilinmese, mahallede

bulunduğu zaman diyetinin mahalle halkının üzerine olması gibi, bunun diyeti de hazineden verilir.»

Bir adamı kılıçla öldürseler ve kimin öldürdüğü bilinmese bu durumda da diyeti hazine tarafından

ödenir.

«Kasâme., yoktur ilh...» Çünkü bu âdeten gece olan bir iştir ve onu orada koruyacak bir kimse

bulunmaz. Kasâme katili tanıyabilecek bir kimsenin bulunduğu zannedilen yerde cârî olur. Bunu

İtkâni ifade etmiştir.

«Onun diyeti ancak hazineden ödenir ilh...» Diğer üç sene içerisinde ödenir. Çünkü diyetin hükmü

akilede olduğu gibi vadelidir. Akilenin dışındakiler de, akile gibidir. Nitekim hataen öldürdüğünü

ikrar eden kimsenin malındanda üç içerisinde alınır. İhtiyor.

«Zira sorumluluk menfaatle olur ilh...» tüm müslümanların hapishaneler, büyük camiler ve büyük

caddelerden menfaatlenmelerinden dolayı buralarda vukû bulan cinayetlerin diyetleri onların

üzerinedir. Bu durumda diyet onlar için hazineye konulan mallarından ödenir. T.

«Zikredilen yerlerde ilh...» Bu söz, büyük caddeleri, hapishaneleri ve büyük camileri de kapsar. Ben

Hidaye şerhlerinde bu kaydı, «kimsenin mülkü olmayan sokaktan uzak olduğu zaman» şeklinde

gördüm. Zahir olan bunun mutlak ifade edilmesidir. Zira yukarda, bir maktulün mülk olmayan bir

sahrada bulunması halinde muteber olanın yakınlık olduğu geçmişti. Şu kadar var ki Mülteka'dan

naklen Tûri'de denilmiştir ki; «eğer halkın izdihamı olmadan Mescidû'l-Haram'da bir maktul bulunsa

onun diyeti kasâmesiz olarak hazineden ödenir.»

Zira mescidi-Haram mahallelerden uzak değildir. Hapishane de âdeten aynı şekildedir. Düşünülsün.

«Yakınsa ilh...» Zâhir olan, muteber olanın sesin duyulmasıdır.

«Mahallelerden uzak sokakta da ilh...» Bu ifade mana itibariyle musannıfın «Mahallelerden uzak

olduğu zaman» sözünden istisna edilmiştir. Yani mahallelerden uzak bir sokakta bulunan maktulün

diyeti hazineden verilir. Ancak orada gece oturanlar var ise o zaman diyet gece oturanlar

üzerinedir. İşte bu söz gündüz oturmağa itibar edilmeyeceğini ifade eder.

«Kusurun gerektirdiği ilh...» Kusurun gerektirdiği de kasâme ve diyettir. T.

«Nihaye'ye nispette ilh...» Bu hüküm Nihaye'de Fahru'l-İslâm'ın Mecsut'una nispet edilmiştir. Bunun

benzeri Kifaye ve Mirac'da da vardır. İtkânî ise bunu Kâfî şerhine nisbet etmiştir.

«Ben derim ki; Bununla... ilh...» Yani metindeki diyetin mahallelerden en yakını üzerine vacip

olması ile...

Ben derîm kî: Bu, yukarda takriri geçen önce muteber olanın mülkiyet ve şahsi zilliyet sonra

yakınlık daha sonra da umumi zilliyet olduğu kaidesine de uygundur.

M E T İ N

ÇöIde veya akan büyük bir suyun ortasında bir ölü bulunursa kanı hederdir. Kanının heder olması

maktul, ileride geleceği üzere suyun ortasında hapsolmayıp suyla birlikte sürüklendiği zamandır.

Zira suda hiç kimsenin zilliyeti yoktur. Bazı âlimler tarafından ise, suyun çıktığı yer dârû'l-İslâm'da

olduğu takdirde diyetinin hazineden verilmesinin gerekli olduğu söylenmiştir. Çünkü o su

müslümanların zilliyetindedir. İbnu. Kemâl.

Şuf'a hakkı verecek derecede küçük bir suda bulunursa o zaman diyeti o su sahipleri üzerinedir.

Çünkü su onlara hâstır.

Eğer maktûlun bulunduğu kır mülk veya yukarda geçtiği ve ilerde de geleceği gibi, birisine

vakfedilmişse veya bir köye yada çadırlara, ses işitilecek kadar yakın ise o zaman diyet o sahranın

maliki veya zilliyet sahibi yahut köy halkı yada en yakın çadır sahibi üzerinedir. Zeylaî.

Suda bulunan maktûl, suyun kenarında veya sudaki bir adacıkta hapsedilmiş veya bağlanmış

olarak yada suyun kenarına atılmış olarak bulunsa onun diyeti oraya en yakın olan köy ve şehir

halkı üzerinedir.

Haniye'de «araziler» de en yakın köy ve şehire ilave edilmiş, Musannıf da bunu ikrar etmiştir. En

yakın köy şehir veya araz halkının üzerine vacip olması maktulün bulunduğu yere arazide

balunanların veya köy halkının sesleri ulaştığı takdirdedir. Aksi halde yukarda da geçtiği gibi onlara

diyet gerekmez.

Bir topluluk kılıçlarla çarpışsa ve birisi öldükten sonra dağılsalar, ölen kimsenin diyeti o mahalle

halkı üzerinedir. Çünkü o yeri korumak onların görevidir, Ancak maktulün velisi çarpışanların veya

onlardan muayyen birisinin öldürdüğünü iddia ederse o zaman mahalle halkına bir şey gerekmediği

gibi, velî delil getirene kadar çarpışanlara da bir şey gerekmez. Çünkü yalnız iddia ile hak sabit

olmaz. Mahalle halkı da töhmetten kurtulur. Zira onun sözü ancak kendisi aleyhine hüccettir. Yemin

etmesi istenilen kişi onu Zeyd öldürdü dese yeterli değildir. «Allah adıyla yemin ederim ki onu ben

öldürmedim ve onun için Zeyd'in dışında bir kâtil de tanımıyorum» diyerek yemin ettirilir.

Sözü maktulü öldürdüğü zannedilen kişi hakkında da kabul edilmez. Mahalle halkının bazısının.

kendilerinden başkalarının öldürdüğüne dair olan şahitlikleri batıldır. İmameyn buna muhalefet

etmiştir. Mahalle halkından muayyen birinin öldürdüğüne dair şahitlikleri de batıldır çünkü her iki

durumda da töhmet vardır.

Bir kişi bir mahallede yaralansa ve oradan nakledilse sonra da ölünceye kadar yatalak kalsa diyet

ve kasame o mahalle halkı üzerinedir. İmam Ebû Yusuf buna muhalefet etmiştir.

Bir adamla beraber henüz ölmemiş bir yaralı olsa ve başka birisi o yaralıyı evine taşısa ve yaralı bir

müddet sonra ölse Ebu Yusufa göre adam tazmin etmez. Ebu Hanife'nin kavline kıyas edilirse

tazmin eder.

Yanlarında üçüncü birisi olmayan iki kişiden biri öldürülmüş olarak bulunsa Ebu Hanife'ye göre

diyetini tazmin eder. Çünkü zahir odur ki insan kendini öldürmez. İmam Muhammed buna

muhalefet etmiştir.

(Şârihin «Ebu Hanife'ye göre» sözü) Diğer bir nüshada da Ebu Hanife yerine Ebu Yusuf yazılmıştır.

O nüsha daha açık olup ona itimad edilir.

Bir kadına ait olan bir köyde bir maktul bulunsa o kadına tekrar tekrar yemin ettirilir ve âkilesi de

diyetini öder. İmam Ebû Yusufa göre kasâme de âkile üzerinedir.

Müteahhir ulema kadının da bu meselede diyeti ödemede âkileye katılacağını söylemişlerdir.

Mürtekâ'da da böyle denilmiştir. Esah olan da budur. Bunu Zeylai zikretmiştir.

İ Z A H

«Çölde ilh...» Yani kimsenin mülkü olmayan ve sonra gelecek kısımdan da anlaşıldığı üzere köye ve

benzeri bir yere yakın olmayıp müslümanların umumun yararlanmadıkları bir yerde... Yoksa

yukarda da geçtiği gibi eğer oradan müslümanlar yararlanıyorlarsa onun diyetinin hazineden

verilmesi gerekir.

«...Veya akan büyük bir suyun ortasında ilh...» Bu ifade hükmün büyük nehre ait olması için bir

kayıt değildir. Bundan murat, cesedin küçük değil büyük bir nehrin içinde sürüklenebilmesi ve

suyun kenarında hapsedilme veya bağlanma yada suyun kenarına atılma hallerini dışta bırakmak

içindir. Bunu İbnu Kemâl ve başkaları ifade etmişlerdir. Bundan sonra gelen ifadeden de böyle

anlaşılır.

«İbnu Kemâl ilh...» İbnu Kemâl'ın ibaresinin tamamı şöyledir: «Bu mesele, suyun çıktığı yerin

darül-harpte olması. meselesinin aksinedir. Çünkü o zaman maktulün darü'l-harp halkı tarafından

öldürülmüş olma ihtimali vardır, İbnu Kemâl bunu katiyyetle Kerhi'ye nispet etmiş ve Şarih'in

yaptığı gibi «kil» denildi tabiri ile ifade etmemiştir. Kuhtotanî Ise bunu katiyetle ifade etmiştir.

Hidâye Şarihleri de Şeyhu'l-İslâm'ın Mebsut'una ve diğer kitaplara nispet etmişlerdir. Şu kadar var

ki Allâme İtkâni bunun herhangi birdelilinin olmadığını söylemiştir. Çünkü bu hüküm, Muhammed'in

Asıf ve Camuis-Sağir adlı kitaplarında ve Tahavî ve diğer âlimlerin kitaplarında açıkça söylenenin

zıddınadır. Zira onlar buna itibar etmemişlerdir. Çünkü Fırat ve benzeri sular hiç kimsenin

velâyetinde değildir. O zaman hiçkimseye onun korunması lazım gelmez. Aksi halde uzak çöllerde

de bu hükme itibar edilmesi gerekirdir. Çünkü oralarda bulunan bir ceset kesinlikle müslümanların

maktûlüdür, özetle.

Ben derim ki: Suyun çıktığı yerden maksat, suyun yeryüzüne çıktığı ve kaynadığı yerdir.

«Su sahipleri üzerinedir ilh...» Yani kasâme ve diyet o suda haklan olanlar üzerine vaciptir. Hidaye.

Yani âkileleri üzerine... İtkânî. Sen düşün.

«Birisine vakfedilmiş ilh...» Yani belirli kimselere vakfedilmiş ise...

«Oraya en yakın olan köy ve şehir ilh...» itkâninin naklettiğine göre İmam Muhammed'in ibaresi

şöyledir: «Yani kasâme ve diyet şehirden maktulün bulunduğu yere en yakın kabile üzerinedir.

Zahir olan şudur ki; eğer köyde birkaç kabile varsa kasâme ve diyet bunlardan en yakın olan kabile

üzerinedir. Aksi halde evlerden en yakını üzerinedir. Bezzâziye'de denilmiştir ki: İmam

Muhammed'e iki köy arasında bulunan bir ceset konusunda binalara mı yoksa araziye mi itibar

edileceği sorulmuş, o do, arazinin o köy halkının mülkü olmadığını ancak sahralar nasıl köylere

nispet edilirse arazinin de aynı şekilde nispet edildiğini buna göre de diyet ve kasâmenin o

köylerden hangisinin evleri maktule daha yakınsa onların üzerine olacağını söylemiştir.

«Araziler ilh...» Yani mülk olan araziler... Çünkü mülk olan arazilerin hükmü binaların hükmü gibidir.

Araziyi ve araziye yakın olan şeyleri korumak arazi sahipleri üzerine görevdir. Rahmeti.

«Aksi halde... vacip olmaz ilh...» Yani eğer ses ulaşmıyorsa ne arazi ne de köy halkı üzerine bir şey

gerekmez. O zaman bakılır, eğer maktul ammenin faydalandığı bir yerde bulunursa diyeti hazineden

verilir, aksi halde yukarda geçtiği gibi, kanı heder olur.

«Bir topluluk kılıçlarla çarpışsa ilh...» Bu hüküm kabilecilik sebebiyle vuruştukları takdirdedir. Aksi

halde birşey gerekmez. Nitekim bu mesele aralarındaki fark izah edilerek bâbın sonunda gelecektir.

«Çarpışanların ilh...» Mülteka'da ifade edildiği gibi musannıf da burada «kavm» deseydi daha açık

olurdu.

«Onlardan ilh...» Yani kavimden...

«Delil getirene kadar ilh...» Yani mahalle halkından değil, onların dışında iki kişinin şahitliği ile

kâtilin kim olduğunu ispat edene kadar ne mahalle halkına ne de çarpışan topluluğa kasâme ve

diyet gerekmez. Nitekim bu ileride de gelecektir.

«Çünkü yalnız iddia ile ilh...» Bu söz «çarpışanlar» üzerine de birşey yoktur sözünün gerekçesidir.

«Zira onun sözü kendisi aleyhine hüccettir ilh...» Zira onun iddiası mahalle halkının suçsuzluğunu

tazammun eder.

«Allah adıyla yemin ettirilir ilh...» Yani, maktulü filan kişi öldürdü demesiyle ondan yemin düşmez.

Bu meseledeki sonuç şudur: Adam, yemininden istisna etmiştir. Bu da ikrar edenin katile ortak

olmasına aykırı değildir. Böyle olunca kendisinin öldürmediğine ve filan kişinin dışında ir katli

tanımadığına dair yemin etmesi gerekir.

«Kabul edilmez ilh...» Şarih bu sözü ile istisnanın faydasının, Zeyd aleyhindeki sözünün kabulü

olmadığına işaret etti.

«Batıldır ilh...» Yani velî mahalle halkı dışında birisinin öldürdüğünü iddia etse ve mahalle

halkından iki kişi de buna şahitlik etseler, İmam'a göre şahitlikleri kabul edilmez. İmameyn'e göre

ise bu şahitlik kabul edilir. Çünkü mahalle halkı da maktulün velisine hasım olmaya maruzdurlar.

Bu da velinin, onların dışında birisinin katil olduğunu iddia etmesiyle batıl oldu. Bu dava vekilin

mahkemeden evvel müvekkil tarafından azline benzer. İmamın onların şahitliklerinin kabul

edilmeyeceğine dair delil şudur: Mahalle halkının tümü takdiren hasım olmuşlardır. Çünkü

kendilerinden sudur eden kusurdan ötürü hepsi katil durumuna düşmüşlerdir. Her ne kadar

husumet cümlesinden çıkmışlarsa da; -vasinin, azil veya çocuğun bâliğ olmasıyla vasayetten çıkıp

şehadetlerinin kabul edilmemesi gibi- bunların da şehadetleri kabul edilmez. Bu bahsin tamamı

İnaye ve diğer kitaplardadır. Ama eğer maktulun velisi mahalle halkından muayyen birisinin

öldürdüğünü iddia ederse o iki şahidin katil olduğu iddia edilen kişi aleyhindeki şahitlikleri icmaen

kabul edilmez. Nitekim Mültekâ'da da böyledir. Çünkü husumet hepsi için kaimdir. kendilerinden

Kasâme de düşmez. Hayriye'de Ebu Yusuf'tan zayıf bir rivayete göre Şehadetlerinin kabul edileceği

söylenmiştir. Ancak onunla amel edilmez.

BİR UYARI:

Hamevi Makdisî'nin şöyle dediğini nakleder: «Ben İmam'ın görüşü ile fetva vermedim ve onun

yayılmasına da mani oldum. Zira İmam'ın görüşünde ammeye zarar verecek şey var. Çünkü kötü

niyetli insanlardan İmamın görüşünü öğrenenler tenha mahallelerde mahalle halkının

aleyhlerindeki şehadetlerinin kabul edilmeyeceğine güvenerek adam öldürmeye cesaret ederler.

Hatta ben derim ki: İmameyn'in görüşüne göre fetva verilmesi daha iyidir. Çünkü zamanın

değişmesi ile hükümler değişebilir.»

İmameyn müttefik oldukları zaman müftü muhayyerdir. Bu bahsin tamamı Rahmeti'nin Haşiyesinde

vardır. Bunu da Saihanî nakletmiştir.

Ben derim ki: Allame Kâsım'ın tashihine göre sahih olan İmam'ın görüşüdür, zira zikredilen zarar

ikinci meselede de mevcuttur. Halbuki zayıf bir rivayet hariç onda imamların müttefik olduğunu

biliyorsun. Evet, kalp de o zikredilene meyleder, şu kadar var ki nakle uymak daha sâlimdir.

«Bir kişi bir mahallede yaralarsa ilh...» Yani onu yaralayan bilinmese... Eğer yaralayan bilinirse o

zaman kasâme yoktur. Aksine o zaman yaralayana kısas, yada âkilesi üzerine diyet gerekir. İnaye.

«Yatalck kateaıth...» Musannıf bu sözü ile yaralandığı zaman yatalak kaldığına işaret etmiştlr. Zira

eğer gidip gelecek kadar sağlam olsa o zaman İnâye'de de olduğu gibi ittifakla tazmınat gerekmez.

«Diyet ve kasame o mahalle halkı üzerinedir ilh...» Çünkü sonu ölüm olan yaralama katidir. Bundan

dolayı da onda kısas icabeder.

«İmam Ebû Yusuf buna muhalefet etmiştir ilh...» Yani tazminat ve kasame olmadığını söylemiştir.

Çünkü o mahallede meydana gelen öldürmedeğil bir yaralamadır ve onda da kasâme yoktur. O

zaman hüküm yatalak olmayan gibi olur. Şurunbulâliye.

«Bir adamla beraber henüz ölmemiş bir yaralı olsa ilh...» Eğer gidip gelecek kadar sağlam ise

bunda birşey gerekmez. Kifâye.

«Başka birisi de onu evine taşısa ilh...» «Başka» sözcüğü düşse idi daha doğru olurdu. Mütteka'nın

ibaresi şöyledir: «Eğer yaralıyla beraber bir adam olsa ve onu taşısa, ve o adam evinde ölse Ebu

Yusufa göre taşıyan adama tazminat yoktur. İmam'ın kavline kıyasen ise tazmin eder.»

«Başka» sözcüğü düşürülse idi daha doğru olurdu. Çünkü buna göre mana bu. şekildedir: Bir

adamın elinde ölmek üzere olan bir yaralı bulunsa ve onu başka bir adam taşısa sonra da yaralı

ölse... Böyle olunca «İmamın görüşünü kıyasma göre..ilh..» sözü sahih olmaz. Çünkü ikinci taşıyıcı,

mahalleden taşıyan hükmündedir ki o da zamin olmaz. Evet, üstadımız şöyle demiştir: «İbare,

müteber eserlerin çoğunda böyle zikredilmiştir. Onların hepsinin hata etmiş olmaları uzak bir

ihtimaldir. öyle olunca, buradaki taşıyıcı ile, yaralı elinde bulunan şahsın murad edilmiş olması

gerekir. Molla Hüsrev'in gerekçesi ve «Çünkü bu mahalle hükmündedir. O konuda söylenen de,

elinde yaralının bulunduğu kişiden başka kimse olmasa ki o da taşıyıcı denilir..» sözleri buna

delalet eder. Hidayenin ta'lilide böyledir. Yani bu sözün sahih olan manaya hamli mümkündür. öyle

olunca, onu düzelme cihetine gitmeye gerek yoktur.

Velvaliciye'de bunun, bir kabile içinde yaralanıp sonra evinde ölmesinden dolayı olduğu söylenerek

tasrih edilmiştir.

Velvâliciye'nin bu tasrihi ile anlaşıldı ki burada söz, yoralı adamın eHnde bulunduğu kişi

hakkındadır. Düşün.

«Tazmin eder ilh...» Çünkü onun eli mahalle gibidir. Dolayısıyle onun elinde yaralı olarak

bulunmasıbir mahallede yaralı olarak bulunması gibidir, Hidaye. O zaman kasâme onu yaralı olarak

taşıyan odam üzerine, diyeti de onun akilesî üzerinedir. Buna göre sanki onu öldürülmüş olarak

taşımış gibi olur. İtkâni.

Muftekâ'da da, Şarihin yaptığı İmam Ebû Yusuf'un görüşünün daha önce zikredilmesi onu tercih

ettiğini gösterir.

«iki kişiden ilh...» Yani Hidaye'de de belirtildiği gibi iki kişi bir odada olsalar... Remli der ki: İki kadın

veya bir kadınla bir erkekte de hüküm aynıdır. Eğer odada bulunan maktulle beraber kimse yoksa

kasâme ve diyet oda sahibinin âkilesi üzerinedir.

«Yanlarında üçüncü birisi olmayan ilh...» Zira eğer üçüncü birisi olsa, o zaman katilin kim olduğu

hususunda şüphe vaki olur. Bu durumda da onlardan hangisi kanı olduğu tayin edilemez. Kifâye.

Remlî der ki: «Musannıfın bu sözü yanlarında üçüncü birisi olmayan» sözü ile kayıtlamasının

sebebi şudur, o odada üçüncü bir kişi olursa, oda bina gibi olur. Yani kasâme ve diyet odanın

sahibi üzerine gerekir.

Ben derim ki: Bundan anlaşılıyorki: Bu mesele Musannıfın «Maktül, bir İnsanın evinde bulunsa,

kasame onun üzerinedir» sözünün, orada maktul ile başka birisinin olmaması ile kayıtlıdır. Aynı

şekilde bu sözden evvelki «eğer maktul mülk olan bir mekanda bulunsa kasame malikin üzerinedir»

sözüde bununla kayıtlanmaktadır.

(Bundan anlaşılan ilh...) «Kayıtlama. ancak Ebu Hanife'nin bu meselede diyeti, maktul ile birlikte

bulunana gerekli kılması halinde söz konusudur. Ancak îbaresinin sonunda, İmam'dan bu konuda

bir rivayetin bulunmadığını söyleyecektir. Diyen, ev sahibine ait olacağı sözüne kıyasla diyeti

maktulle birlikte olana gerekli kılmak İmam'm görüşü değildir. Dolayısiyle bunun onun görüşünü

kayıtlaması, sahih olmaz. Yine bu meselenin Ebu Yusuf'un görüşünün bir fer'i olması da sahih

olmaz. Çünkü o az olsalar da çak olsalar da orada oturanlara itibar eder. Dolayısıyla üçüncü birisi

olmazsa onun sözü zayî olur.

İhtilafın aslı sakinlere itibar konusundadır. Ebû Hanife, ancak mal sahiplerine itibar edilir derken,

Ebû Yusuf oradaki sakinlere itibar edileceğini söyler.

Üstadımız şöyle der : îmam, mahalleli için töhmet olmadığı zaman malike itibar eder. Ama açık bir

töhmet varsa o zaman sakinlere itibar eder. Maktul ile birlikte birisi bulunduğunda da asla töhmet

söz konusu değildir.»

Haşiye sahibinin sözü ve Ebû Hanife'nin kıyası buna delalet etmez...

Aksi halde. burada zahirine göre, tazminat içinde iki kişi bulunan oda sahibi üzerine icabeder.

Ben bu hususa dikkat çekeni de görmedim. Düşünülsün.

Ben Dürrü'l-Müttekâ'da Ebu Yusuf ve Muhammed'in görüşleri zikredildikten sonra şöyle denildiğini

gördüm : «İmam'ın görüşüne kıyasla kasâme ve diyet oda sahibi üzerine olmalıdır.» Bunun benzeri

Kuhistâni'de de mevcuttur. But izahla bu meseledeki müşkil ortadan kalktı. Şu kadar var ki geçen

meselelerde onların İmam'ın görüşüne göre hüküm verdikleri söylenebilir. Çünkü onlar geçen

meselelerde mülk sahiplerine itibar etmişlerdir. O zaman Hidaye, Mülteka ve diğer kitaplarda bu

meselelerde neden Ebu Yusuf'un görüşüne göre hüküm verilmiştir? Böyle olmasının, bu meselede

İmam'dan gelen bir rivayet olmamasından dolayı olduğu söylenebilir. Buna da Şarihin «İmam'ın

sözüne kıyaski» sözü delalet eder. Düşün.

«İmam Muhammed buna muhalefet etmiştir ilh...» Zira o, «diğer adam tazmin etmez. Çünkü

kendisini öldürme ihtimali olduğu gibi diğer adamın da onu öldürmüş olması muhtemeldir. Bu

durumda da şüpheden dolayı tazmin etmez.» demiştir. Hidaye.

Remli der ki: «Bu meselede kasâme ve diyet oda sahibine yani akilesi üzerinedir» Dikkatli ol!

Yukarıda bu hükmün İmam'ın görüşüne kıyas edilerek verildiğini söylemiştik. Düşün.

Remlî yine der ki: «Bana göre burada Muhammed'in sözü idrak yönüyle daha kuvvetlidir. Zira diğer

adamdan başkası da onu öldürebilir ve çoğu kez de böyle olmuştur.»

«Akilasi de diyetini öder» Yani komşuluk yönüyle değil nesep yönüyle ona en yakın olan kabile

onun diyetini verir. İtkânî.

«Bu meselede ilh...» Şârihin mevzuu bununla kayıtlaması şunun içindir: Kadın diyeti ödemede,

-akile bahsinde de geleceği gibi- her hangi bir şekilde akileye dahil olmaz. Ama mevzuumuz olan

meselede âkileye girer. Çünkü onu burada katıl kabul ettik. Katil ise âkıleye ortaktır. Zira diyet,

cinayete bizzat iştirak etmeyene vacip olursa, iştirak edene evleviyyetle vacip olur.

Meselenin esas konusu Maktulun şehirde bir kadının evinde bulunup o şehirde kadının

kabilesinden kimse olmaması hakkındadır. Ama eğer kabilesi o şehirde hazır iseler. o zaman kadın

da kasâmede onlara dahil olur. Kifâye.

M E T i N

Bir adam kendi evinde ölü olarak bulunsa; Ebu Hanife'ye göre diyeti varislerinin akilesi üzerinedir.

İmamayn'e ve İmam Züfer'e göre ise hiçbirşey gerekmez. Fetva İmameyn'in görüşüne göre verilir.

Molla Hüsrev de, Sadru'-Şeria'nın tercihine uyarak aynı şeyi söylemiş. Musannıf da onlara

uymuştur. İbnu Kemâl ise bunların hepsine muhalefet ederek şöyle demiştir: «İmameyn'in delilleri

şudur; bina yaralama esnasında onun elinde idi. Buna göre adam sanki kendi kendini öldürmüş

gibidir ve kanı heder olur. İmam'ın delili ise şudur: Kasâme ancak maktulün ortaya çıkması ile vacip

olur. Maktul ortaya çıktığı zaman da ev varislerindir. O zaman onun diyeti varislerin akilesi

üzerinedir. Akile, vârislere vacip olan diyeti onlardan hafifletmek için yüklenirler, denilemez.

Varisler için, varisler üzerine bir şey yüklemek de mümkün değildir. Zira burada diyetin varislerin

akilesi üzerine vacip olması, varisler için değil belki maktul içindir. Hatta alınan diyetten maktulün

borçları ödenir ve varsa vasiyetleri yerine getirilir. Daha sonra da geriye kalanda varisler ona halef

olur.

Bu mesele, bunak ile çocuğun meselelerinin benzeridir ki; çocuk babasını öldürse diyeti akilesi

üzerine gerekir ve o diyet çocuğa miras olur. Dikkatli ol!

Eğer maktul malum olan kimseler için vakfedilmiş olan bir yerde veya bir evde bulunsa onun

kasâme ve diyeti, mal kendilerine vakfedilen kimseler üzerinedir. Çünkü vakfedilen yeri yönetmek

onlara aittir. Şayet o yer veya ev bir mescit için vakfedilmişse bunun hükmü mescitte bulunan

cesedin hükmü gibidir. Zeylai, Dürer, Sirâciye ve diğerleri. Biz bunu daha önce beyan etmiştik.

Ben derimki ki: «Burada Musannıfın kendilerine vakfedilen kişileri malum diye kayıtlaması malum

olmayanların hükmün dışına çıkmaları içindir. Bu da şöyle olur. eğer bir mülk fakirlere ve

miskinlere vakfedilirse o zaman zahir olan diyetin hazineden verilmesidir. Zira o zaman o vakıf

müslümanların maslahatları için hazırlanan şeyler cümlesinden olur. Büyük camie benzer.

Musannıf bunu bir bahis olarak zikretmiştir.

Hiç kimsenin mülkü olmayan bir kırdaki askeri bir karargahta bir ceset bulunsa şayet küçük veya

büyük bir çadırda bulunursa kasâme ve diyeti onda oturanlaradır. Çadırların dışında bulunursa

bakılır, eğer orada kabile kabile oturuyorlarsa, ceset hangi kabile içinde bulunursa kasâme ve diyet

o kabile üzerinedir. Şayet iki kabile arasında bulunursa onun hükmü daha önce geçtiği gibi iki köy

arasında bulunanınki gibidir.

Eğer oraya beraberce karışık bir şekilde yerleşseler o zaman kasâme ve diyet askerlerin hepsi

üzerinedir.

Şayet askerler düşmanla savaşmışlarsa ne kasâme ne de diyet gerekmez. Mülteka.

Askerin konakladığı yer birisinin mülkü ise o zaman kasâme ve diyet icmâ ile malikin üzerinedir.

Çünkü askerler orada geçici olarak oturmaktadırlar ve onlar kasame ve diyette malike ortak

olmazlar. Dürer.

Ancak Müttekâ'da Ebu Yusuf'un buna muhalefet ettiği söylenmiştir. Dikkatli ol!

Orada denilmiştir ki: «Yetimlere ait bir köyde bir maktul bulunsa o yetimler için kasâme yoktur.

Kasâme onların akîlesi üzerinedir. Çünkü çocuklar yemin etmeye ehil değildirler. Eğer o yetimler

arasında yetişkin bir kimse olursa kasâme ve diyet onadır. Çünkü o yemine ehildir. Velvâliciye.

FER'İ MESELELER:

Bir çocuğun veya bunağın evinde bir ceset bulunsa onun kasâme ve diyeti onların âkileleri

üzerinedir.

Eğer bir zimminin evinde bulunursa zimmi altı kere yemin eder ve malından diyetini verir.

Şayet zimmilerin kendi aralarında dayanışmaları varsa o zaman onun diyeti akilesi üzerinedir.

Birisi bir mahalleden geçerken ona bir ok veya taş isabet etse ve okun veya taşın nereden geldiği

bilinmese, kasâme ve diyeti o mahalle halkı üzerinedir. Sirâciye.

Haniye'de denilmektedir ki: Bir hayvan öldürülmüş olarak bulunsa onda hiçbir şey yoktur. Mükateb,

müdebber veya ümmü'l-veled öldürülmüş olarak bir mahallede bulunsa kasâme ve kıymeti üç sene

içerisinde o mahalle halkı tarafından ödenir.

Bir köle efendisinin evinde ölü olarak bulunsa kanı heder olur. Ancak borçlu ise o zaman

efendisinin alacaklılarına kıymeti kadarını peşinen ödemesi gerekir. Fakat köle mükateb olursa o

zaman efendisinin kıymeti miktarını vadeli olarak ödemesi gerekir.

Efendi, ticaretle izinli kölesinin evinde öldürülmüş olarak bulunsa, köle ister borçlu olsun isterse

olmasın diyeti efendinin akilesi üzerinedir.

Hür bir adam babasının evinde öldürülmüş olarak bulunsa veya bir cariye efendisinin yada bir

kadın kocasının evinde öldürülmüş olarak bulunsa kasâme ve diyet akile üzerinedir ve evlat

mirastan mahrum edilmez.

İ Z A H

«Bir adam evinde ölü olarak bulunsa ilh...» Bu hüküm hür hakkındadır. Eğer mükateb bir köle kendi

evinde öldürülmüş olarak bulunursa ittifak ile kanı hederdir. Çünkü onun öldürüldüğü ortaya çıktığı

anda o ev hükmen kendi mülküdür. Zira kitabeti karşılıyacak kadar malı olduğu halde ölürse kitabet

akdi fesih olmaz. O zaman, sanki o evde kendini öldürmüş gibi kabul edilir, ve kanı heder olur.

İnâye ve Gûrerû'l-Efkâr. Sonra, bu hükmün bu şekilde olması onu hırsızların öldürmediği bilindiği

takdirdedir. Zira Bedayi'in cenazeler bahsinin şehitlerin hükümleri babında denilmektedir

ki.Geceleyin şehirde bir odama hırsızlar inseler ve onu silahla veya başka birşeyle öldürseler, o

şehittir. Çünkü maktûl geriye mal olarak bir bedel bırakmamıştır.

Bahr'da da aynı bahiste şöyle denilmektedir. «Bununla bilinir ki, bir adamı hırsızlar evinde

öldürseler ve mevcut olmadıklarından dolayı onlardan hangisinin öldürdüğü de bilinmese o zaman

hiç kimse üzerine kasâme ve diyet gerekmez.» Zira kasâme ve diyet ancak katil bilinmediği zaman

vaciptir. Halbuki kaçtıklarından dolayı ispat edilemese bile burada onun katlinin hırsızlar olduğu

biliniyor. Bu iyi bilinsin zira halk bundan habersizdir.

Ben derim ki: Bu mevzu hırsızların bir adamı evinin haricinde öldürmelerini de kapsar. Düşün.

«Diyeti varislerinin âkitesi üzerinedir.» Bazı alimler tarafından da. öldürülen kişinin âkilesi ile

varislerin akilesi ayrı oldukları takdirde diyetin öldürülen kişinin akilesi üzerine olduğu

söylenmiştir. Ama Mebsut'tan naklen Kifâye'de belirtildiğine göre birinci görüş daha sahihtir.

İnâye'de denilmiştir ki: «İmam Muhammed Asıl adlı eserinde kasâmeyi zikretmemiştir. Ulemadan

bazısı kasâmenin vacip olmadığını bazısı da olduğunu söylemişlerdir. Musannıf yani Hidaye sahibi

ise ikinci görüşü benimsemiştir.»

«İmameyn'e ilh...» Bu da İmam'dan bir rivayettir. İtkânî.

«Sadru'ş-Şeria'nın tercihine uyarak ilh...» Zira Sadruş-Şeria şöyle demiştir: «Doğru olan İmameyn'in

görüşüdür, zira ev onun katli ortaya çıktığı zaman 'kendi elindeydi. Bu durumda sanki kendini

öldürmüş gibi kabul edilir ve kanı heder olur. Ev her ne kadar varislerin olsa bile âkile diyeti ancak

varislere hafiflik olması için yüklenir.»

Remli de şöyle der: «Hâvî el-Kudsî'de imameyn'in görüşünü alırız, demektedir.»

«İbnu Kemâl ise bunların hepsine muhatefet ederek ilh...» Zira İbnu Kemâl metninde imam'ın

görüşünü kesin bir dille ifade etmiştir. İbnu Kemâl Sadru'ş-Şeria'nın söylediklerinden hiç

bahsetmemiş aksine onun istinad ettiği şeyi «sadece düşerek öldüğü söylenemez» sözüyle

reddetmiştir. Aynı şekilde İmam'ın delilinin İmameyn'in delilini nakzedecek tarzda sonraya

bırakmak konusunda Hidaye ve şerhlerine uymuştur. Bununla birlikte imam'ın delili karşı vârid olan

itirazları da reddetmiştir. Nasıl reddetmesin ki? Zira bütün metinler İmam'ın görüşüne uygundur.

«Varislere bir şey yüklemek mümkün değildir» Yani aslına bakınca... Zira âkilenin ödemesi gereken

şeyler başlangıçta onlara icap ettirme yoluyla değil belki varislerin yüklerini yüklenme yoluyladır.

Çünkü asıl olan onun varislere yüklenmesidir. Nitekim bunu da «Ancak yüklenirler..» sözüyle ifade

etmiştir.

Bazı âlimler tarafından da daha başlangıçta akileye vacip olduğu söylenmiştir. Bu da sahih olan

görüşün hilâfınadır. Nitekim cinayetler bahsinin «iki fill» faslında bunu söylemiştik.

«Vacip olması varisler için değil ilh...» Bu söz, «denilemez» sözünün cevabıdır. Ve bu sözde.

Şârihin daha önce zikrettiği «Maktûl kendi için diyet vermediğine göre kuvvetli şüpheden dolayı

onun dışında birisi de onun yerine evleviyetle vermez denilebilir.» sözüne cevap vardır.

Denilir ki: Asıl olan diyetin maktulün kendisine yüklenmesi olunca onun yerine nasıl diyet verilir?

Demekki asla şüphe yoktur.

«Hatta alınan diyetten maktulün borçları ödenir» Yani ödenmesi vacip olan diyetten onun borcu

ödenir. İtkânî'de âkilenin, ister varis olsunlar ister olmasınlar daha genel bir ifade olduğunu

söyleyerek cevap vermiştir. O zaman varislerin dışındaki akileye vacip olan âkileden olan varislere

de vaciptir. Böyle olmasının sebebi, bize göre kişinin akilesinin kendi divânından olmasıdır.

«Dikkatli ol» Yani Sadru'ş-Şeria ile diğerleri arasındaki muhalefet hususunda uyanık ol. Bu da

zahirdir.

«Kendilerine vakfedilen kimseler» Zahir olan şu ki: Onların diyetlerini de âkile yüklenir. Düşün.

«Bunun hükmü mescitte bulunan cesedin hükmü gibidir» O zaman bir mahalle mescidine ait

vakfında bulunanla büyük bir caminin vakfında bulunanın hükmü mescit ve camide bulunanın

hükmü gibidir. Bunların hükümleri de daha önce geçti. Remli

«Musannıf bunu bir bahis olarak zikretmiştir» Remli de bunu ikrar ederek demiştir ki: Kitapların

mefhumlarının bir hüccet olduğu takarrur etmiştir.

«Bir kırdaki askeri bir karargâhta bulunsa» Musannıfın bu ifadesi Hidaye'nin «kırda ikamet eden bîr

askeri karargâhta» sözünden daha güzeldir, çünkü karargâh zaten askerin konakladığı yere denir.

«Onda oturanlar üzerinedir» Çünkü evde olduğu gibi, çadırlar askerin elindedir. Zeylaî.

«Eğer çadırların dışında bulununla ilh...» Zeylaî'nin ibaresi şöyledir:

Eğer menkul çadırların dışında bulunursa bakılır, şayet askerler ayrı ayrı kabile kabile

konaklamışlarsa maktul hangi kabile içinde bulunursa kasâme ve diyet o kabile üzerinedir... Buna

göre «dışından» murad karargâhın dışı değil çadırların dışıdır. Zira onların dışarda veya içerde

olmasına bakılmaz.

O zaman şârih'in Minah ve Dürer'e uyarak «karargâhın dışında oturanlar» sözüne itiraz edilir.

Düşün.

«O kabile üzerinedir ilh...» Zira onlar muhtelif yerlerde kabile kabile konakladıkları için o yerler

şehirlerdeki mahalleler gibi olur. Zeylaî.

«Daha önce geçtiği gibi iki köy arasında bulunanınki gibidir» Yani daha yakın olanı üzerinedir. Eğer

yakınlıkta eşit iseler her ikisi üzerinedir. Zeylaî.

«Askerlerin hepsi üzerinedir» Yani çadırların dışında bulunan bir maktulün diyeti askerlerin hepsi

üzerinedir. Zeylaî.

«Ne kasâme ne de diyet vardır». Çünkü zâhir olan şudur ki; müslümanları temize çıkarmak için.

düşmanın öldürdüğü kabul edilir. Gecen mesele bunun hilafınadır. O da şudur: Müslümanlar

kabilecilik yaparak dövüşseler ve birisinin öldürülmesi ile de ayrılsalar... Çünkü bu meselede

müslümanları temize çıkarma yönü yoktur. O zaman maktulün hali müşkil kalır ki o zaman kasâme

ve diyeti dövüşün geçtiği yerin halkına icap ettiririz. Çünkü müşkil olan yerde nass katlin o yer

halkına izafe edilmesi yolunda vârid olmuştur. İhtimal olduğu zaman da vârid olan nassın hükmüyle

amel etmek daha evlâdır. Bunu İnaye ifade etmiştir.

«Şu kadar var ki Mültekâ'da ilh...» Bu söz Şârih'in «icmâ ile» sözü üzerine istidraktir. Hidaye'de de

Mültekâ'daki gibidir. Bu da İmam Ebû Yusuf'tan naklen daha önce geçen «mahalle ve binada

oturanlar da mülk sahiplerine diyette ortaktırlar» hükmüne uygundur. Dürer'dekine istinaden de

Ebû Yusufun bu mesele ile geçen meselenin ayrı olduklarını belirtmesi gerekir. Bu farkı do Zeylaî

zikretmiştir ki, askerin orada konaklaması, tekrar yola çıkmak içindir. Buna da itibar edilmez. Evde

konaklamak ise oraya yerleşmek içindir ki buna itibar edilir.

«Orada ilh...» Zamirin mercune bak. Zira ben bu meseleyi ne Dürer'de ne de Mültekâ'da gördüm.

«Kasâme onların âkilesi üzerinedir» Aynı şekilde diyet de onlaradır. Bu da açıktır. T.

«Onun üzerinedir» Yani kasâme ve diyet. T. Hindiye'den. Zahir olan şudur ki; diyeti onun yerine

âkilesi yüklenir. Hepsi mi onun üzerinedir yoksa müşterek evde olduğu gibi adam başına mı taksim

edilir? Bu mesele araştırılsın.

Sonra ben Kâfî'nin şerhinden naklen Gâyetûl'l-Beyan'da kasâmenin yetişkin olan üzerine olduğunu

ve yemin ehlinden olduğu için yeminin ona tekrar ettirileceğini, diyetin de her iki durumda onlara

en yakın olan kabile üzerine olduğunu gördüm. Bunun tamamı oradadır.

«Onda hiçbirşey yoktur» Yani ne ödenecek birşey ne de kasâme vardır. Zira kıyasın hilâfına nass

insanın öldürülmesi hususunda varid olmuştur ki bunun dışındakiler ona kıyas edilemez.

«Efendisinin evinde ilh...» Ama köle efendisinden başkasının mülkünde bulunsa o zaman kasâme

ve diyet mülk sahibine vacip olur. Şurunbilâliye.

öldürülmüş olarak bulunan kölenin kıymeti Şârihin de daha önce belirttiği gibi üç sene içinde alınır.

«Efendisinin alacaklılarına kıymeti mikdarını ilh...» Yani efendisi kendi malından öder. Çünkü

alacaklıların hakkı kölenin maliyetine müteallıktır. Onu sanki kendi helâk etmiş gibi kabul ederiz.

Velvaliciye.

«Efendisinin, kıymeti kadarını ilh...» Yani âkilesi üzerine değildir. Hâniye.

«Vadeli olarak ilh...» Yani üç sene içerisinde... Ve ondan kitabet bedeli ödenerek hürriyetine

hükmedilir, artan da vârislerine miras olur. Haniye.

«Efendinin âkilesi üzerinedir» Yani ev sahibinin âkilesi üzerinedir. Haniye'nin ibaresi şöyledir: O

zaman onda kasâme ve diyet âkile üzerinedir. Zâhir olan şudur ki, «Diyet âkile üzerinedir» sözü

yeni bir cümledir. Kasâme ise ev sahibi üzerinedir. Ancak âkilesinin orada bulunduğuna

hamledilirse o zaman kasâme hem ev sahibi hem de âkile üzerinedir. Velvâliciye'de şöyle

denilmektedir: Kişi babasının veya kardeşinin evinde öldürülmüş olarak bulunsa baba veya kardeş

her ne kadar varis olsalar bile diyet onların âkileleri üzerinedir. Allah en iyisini bilendir.